با گسترش پرورش ماهی ها و شیلات، صنعت خوراک ابزیان هم رونق پیدا کرده است، با توجه به اینکه هفتاد درصد هزینه پرورش ابزیان، مربوط به غذا و خوراک ماهی می شود، لازم است نیازهای غذایی ابزیان و همچنین بازار تامین خوراک ابزیان را مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
در این مقاله هزینه ی غذا در صنعت ابزی پروری و تاثیر ان در قیمت خوراک ابزیان، روش تولید خوراک(دستگاه اکسترود یا دستگاه پرس پلت)، ترکیب شیمیایی خوراک ابزیان، ضریب تبدیل خوراک (FCR) و سرعت رشد ماهی خوراک ماهیان سردابی، خوراک ماهیان گرمابی، خوراک ماهیان زینتی و همچنین تولید کنندگان بزرگ خوراک ابزیان معرفی و مورد بررسی قرار می گیرد.
ارزش غذایی بالای پروتئینی آبزیان، و همچنین وسعت حوزه‌های آبی و دریایی، باعث شده این فراورده ی غذایی جایگاه مهمی در سبد غذایی داشته باشد. آنچه که در گزارشات سازمان غذا و داروی جهانی عنوان می شود، سرانه مصرف ماهی در جهان حدود 20 کیلوگرم در سال می باشد. البته با توجه به وابسته بودن زیست ابزی به منابع ابی، مثل دریا، رود و برکه باعث شده، این ماده ی غذایی در همه ی نقاط دنیا در درسترس نباشد و باعث شده از گذشته های دور کشورها به پرورش ماهی به صورت مصنوعی رو بیاورند.
پرورش و استفاده از ماهی به صورت دام از حدودا سه هزار سال پیش در کشور چین آغاز شد. البته در داستانهای ایرانی نقل است که جمشید از اسطوره‌های ایرانی اولین فرد است که به پروش ماهی پرداخت. ایرانیان محل پرورش ماهی‌ها را ماهی خانه می نامیدند. اولین ایستگاه بررسی تکثیر و پرورش کپور ماهیان توسط شرکت سهامی شیلات ایران در سال 1347 در پل استانه احداث شد.
سه سال بعد، مجتمع تکثیر و پرورش تاسماهیان در سد سنگررشت در سال ۱۳۵۰ به بهره‌برداری رسید و با گذشت زمان پروش ماهی در روشهای متنوع گسترش پیدا کرد. اولین تکثیر مصنوعی ماهی در ایران به چیزی حدود صد صال پیش بر میگردد. اولین تکثیر مربوط به ماهیان خاویاری بود. پرورش ماهیان گرمابی به دهه ۴۰ بر می گردد. با توجه به استقبال از ماهیان پرورش یافته مراکز تکثیر نیز در کشور گسترش پیدا کرد و اکنون نزدیک به بیست مرکز تکثیر کپور ماهیان در کشور وجود دارد.
مساحت کل مزارع پرورش ماهی در کشور هشت هزار هکتار میباشد که حدود شصت هزار تن ماهی گرم آبی تولید می شود. انواع ماهی های پرورشی ماهیان جانوران خونسردی هستند، که متابولیسم و سوخت ساز بدن آنها بستگی به درجه ی ابی که در آن زندگی می‌کنند، دارد. با افزایش دمای آب وکاهش اکسیژن، تنفس ماهیان بیشتر و سریع‌تر شده و دریافت و دفع مازاد غذایی نیز سریع‌تر صورت می‌گیرد.
البته میزان عادت ماهیان به گرما، به نوع و گونه‌ی آنها بستگی دارد. ماهیان گرم آبی در مقابل افزایش دفعات دما قدرت تحمل بیشتری دارند. ولی ماهیان سرد آبی تا مقدار مشخصی می‌توانند افزایش دما را تحمل نمایند. در صورت افزایش دمای آب میزان گازهای محلول در آب کاهش می‌یابد، تنفس و تغذیه ماهی ها مختل و درنتیجه نرخ تبدیل به گوشت انها کاهش می یابد و نهایتاً مرگ‌ومیر اتفاق خواهد افتاد.در این تاپیک ماهیان گرمابی و سردابی را در دو پست مجزا بررسی می کنیم.
ماهیان گرم‌آبی :
از ویژگی های ماهی‌های گرمابی،تحمل گرمای اب است. این گروه از ماهیان که با نام ماهیان چینی،نیز شناخته می شوند در دمای 18 درجه به بالا، تغذیه ، رشد و تکثیر پیدا می‌کنند. بهترین شرایط رشد آنها دمای 28 ـ 25 درجه می باشد،البته انها در دمای کمتر از 18 درجه نیز تغذیه می‌کنند، اما در دمای دوازده درجه تبدیل غذا به گوشت در آنها پایین می اید و نهایتا و در 7 درجه سانتیگراد تغذیه نمی‌کنند و در 4 درجه سانتیگراد به خواب زمستانی می‌روند .
بیشترین نرخ تولید ماهیان پرورشی گرم‌آبی، ماهی کپور می باشد. آنها بزرگترین خانواده ماهیان آب شیرین هستند. مهمترین گونه‌های پرورشی ماهی‌های گرمابی گونه‌های زیر است:
ماهیان سردآبی پرورشی ایران :
ماهیان سردابی، ماهی هایی هستند که تحمل دمای بالای ای را ندارند و شرایط دمایی اب برای رشد و تکثیر این ماهی ها بین 18- و 12 درجه سانتیگراد می باشد، بهترین دما برای رشد و تکثیر ماهی های سردابی 15 درجه ی سانتیگراد می باشد. تنها نوع ماهی پرورشی سردابی در ایران ماهی قزل الا می باشد. ماهی قزل الا چند نوع است.که دو گونه‌ی زیر تنها گونه‌های پرورشی هستند.
قزل‌آلای رنگین کمان :
این ماهی در آبهای سرد با اکسیژن بالا زندگی می‌کند و بومی سواحل اقیانوس آرام و آمریکای شمالی می باشد.. بدن این ماهی پوشیده از خال سیاه ستاره‌ای شکل است وماهیان دارای دو نوار به صورت رنگین‌کمان در دو طرف سطح بدن می‌باشند .
ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز :
این ماهی وابسته به آبها ی سرد و کوهستانی است و از لحاظ شکل و رنگ بسیار متنوع است. و وجه تمایز آن با قزل‌آلای رنگین‌کمان ، خال‌های قرمز و نارنجی روی بدن ان میباشد ،این ماهی گوشت‌خوار است و غذای اصلی آن انواع سخت‌پوستان ، لارو حشرات وماهیان ریز میباشد و در نزدیکی بستر رودخانه زندگی می‌کند و از این لحاظ با ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان که بیشتر وابستگی به سطح آب دارد متمایز است.
از گذشته تا به امروز دو تغذیه برای ماهی‌های پرورشی استفاده می شود
1-غذای تر : در گذشته که علم تغذیه آبزیان و ماهی‌ها وارد فاز صنعتی نشده بود ماهی ها با غذاهای طبیعی تغذیه می شدند که اصطلاحا به ان غذای تر می گویند. غذای تر ، غذایی است که رطوبت بالایی برخوردار باشند و شامل احشای دام، جگر، طحال، ماهی تازه و غیره است. استفاده از این گروه مواد غذایی دارای مشکلات زیاد و حل نشدنی است.
منابع محدود، حمل و نقل سخت، فاسد شدن سریع، غذادهی سخت، آلودگیهای قارچی و میکروبی، رسوب در استخرها، ضعیف بودن انها از نظر گروههای مواد غذایی و پایین بودن ضریب تبدیل از معایب استفاده از غذاهای تر است.
2-غذای خشک :
با توجه به معایب غذای تر، پرورش دهندگان ماهی رو به تهیه ی غذای اماده برای ماهی‌ها کردند که به ان خوراک ماهی می گویند. مقدار مواد غذایی موجود در خوراک ماهی باید طوری طراحی شود که دارای 40 تا 50 درصد پروتئین،10 تا 15 درصد چربی، 10 درصد قند و مقدار لازم ویتامین و عناصر معدنی باشد.. تهیه،حمل و نقل،نگهداری و مصرف این گروه از غذاها بسیار ساده است و ماهیان پرورشی به راحتی از آن استفاده می کنند. در مصرف غذا نکاتی حائز اهمیت است که حتما باید مد نظر قرار گیرد.
بطور کلی تکنولوژی تولید خوراک خشک آبزیان به سه دسته تقسیم می شود، به صورت دستی، نیمه اتوماتیک و اتوماتیک. در تاپیک پایین این سه روش را به صورت کامل توضیح می دهیم.
تولید دستی:
در تولید به صورت دستی اکثر عملیات با دست صورت می گیرد فقط از یک یا دو دستگاه با ظرفیت پایین استفاده می شود . در این نوع تولید راندمان بسیار پایین می باشد و تولید محصول در حد استفاده یک مزرعه پرورش ماهی می باشد . همچنین محصول تولیدی دارای کیفیت غیر یکنواخت و پایین می باشد و امکان آلودگی زیست محیطی و شیوع بیماری ها در مزارع پرورش ماهی وجود دارد. امروزه این نوع تولید منسوخ شده ولی در بعضی از مزارع پرورش ماهی بصورت غیر مسئولانه مورد استفاده قرار می گیرد .
تولید نیمه اتوماتیک:
در تکنولوژی نیمه اتوماتیک همانطور که از نامش پیداست، بخشی از کارها به صورت اتوماتیک و بخشی به صورت دستی انجام می شود. البته اکثر عملیات تولید، توسط ماشین آلات صورت می گیرد ولی چند عملیات جزیی به صورت دستی انجام می شود. در تولید نیمه اتوماتیک راندمان تولید محصول در حد مطلوب است و کیفیت محصول متناسب است ولی به دلیل دستی بودن بعضی از مراحب فرایند تولید، عدم یکنواختی در کیفیت محصول وجود دارد و نیاز به دقت و کنترل در مراحل تولید است.
این نوع تکنولوژی، بعلت نیاز به سرمایه کمتر نسبت به تمام اتوماتیک در ایران بیشتر استفاده می شود ولی طبیعتا از نظر کمیت و کیفیت محصول خصوصاً در ظرفیت های بالا توان رقابت با تکنولوژی اتوماتیک به ویژه در بازار جهانی را ندارد.
تولید اتوماتیک:
در تکنولوژی اتوماتیک، بدلیل اتوماسیون و استفاده از کامپیوتر جهت کنترل عملیات تولید و امکان استفاده از روشهای جدید عملی، تمامی مراحل تولید بصورت اتوماتیک و بدون دخالت دست انسان صورت می گیرد. عدم کاتوره ای بودن و دستی بودن مراحل تولید باعث می شود، راندمان تولید محصول بالا برود و همچنین محصول کیفیت و کمیت یکنواخت‌تری داشته باشد.
با توجه به حساسیت بالای ماهی‌های پرورشی نسبت به غذا و همچینین بیماری های شایع که از غذا ناشی می شود و همچنین اهمیت حفظ محیط زیست، بکارگیری این تکنولوژی بهترین گزینه برای تولید خوراک ماهی‌های پرورشی می باشد. در حال حاضر ضریب تبدیل محصولات خوراک آبزیان تولیدی در داخل کشور 4/1-3/1 می باشد، اما این تکنولوژی ضریب تبدیل را به 2/1-1/1 می رساند که از نظر اقتصادی و بهداشتی مهم است.
از دیگر دلایل استفاده از تکنولوژی های اتوماتیک، نوسانات جهانی بازار مواد اولیه اصلی خوراک آبزیان می باشد. با استفاده از این تکنولوژی، امکان تنظیم فرمولاسیون خوراک آبزیان و اعمال تغییرات در آن بدون کاهش کیفیت و ضریب تبدیل امکان پذیر می گردد. با توجه به دلایل گفته شده، در این طرح تکنولوژی اتوماتیک با ظرفیت 3 تن در ساعت انتخاب گردیده است .
بررسی روشهای مختلف تولید محصول و انتخاب روش تولید مناسب خوراک آبزیان پلت یا همان مواد غذایی که کارخانه ها تولید می کنند و در اختیار پرورش دهنده گان قرار می دهند. دارای درصد مشخصی از گروههای غذایی( پروتئین، چربی، قند، ویتامین و...) هستند. در تولید پلت عامل های مهمی مثل اندازه غذا که باید با دهان ابزی متناب باشد و در مقاطع مختلف سنی ابزی متفاوت باشد، درنظر گرفته شود.
همچنین حل شدگی ان باید درنظر گرفته شود، زیرا این مواد در کف استخر جمع می شوند و باعث ایجاد لجن و کاهش حاصلخیزی استخر خواهند شد.تولید پلت با روشهای متفاوتی انجام می‌شود.
1-دستگاه پرس پلت
در این روش، تحت شرایط دمایی70-85 درجه‌ی سانتیگراد به مخلوط غذایی میکس شده، تا رسیدن به رطوبت 16 درصد، بخار اب اضافه می شود. این عمل با حرکت غلطک موجود در قالب و حرکت مخلوط از داخل سوراخ‌ها انجام می‌شود. پلت در اثر سه عامل گرما، رطوبت و فشار فشرده می شود و نشاسته ی ان ژلاتینه می گردد. زمانی که پلتها از قالب بیرون می ایند با تیغه ای بریده می شوند. پس از آن پلتها باگذشتن از یک خشک کن سرد می شوند .
خوراک های تولید شده در روش پرس دارای دانسیته بالایی هستند و به سرعت داخل آب فرو می روند. این نوع خوراک بیشتر برای میگو و همچنین برای ماهی های گرمابی مثل کپور استفاده می شود.
2- روش اکسترودر
تفاوت این روش با دستگاه در در مرحله پرس کردن است، هنگام پرس کردن، دستگاه اکسترودر، شرایط درجه حرارت، رطوبت و فشار مورد استفاده از روش پلت فشرده (پرس پلت)بالاتر می برد. در این روش مخلوط غذایی میکس شده شبیه به خمیر می شود و در دمای 150-125درجه سانتی گراد و با رطوبت20-24 درصد تحت شرایط فشار بالا و تحت کنترل، خمیر از قالب ها خارج می شود.
در لحظه خروج خمیر ا فشار کاهش می یابد و باعث می شود بخار اب در پلت انبساط پیدا کند و پلت حالت اسفنجی به خود بگیرد . پس از آن پلتها توسط دستگاه سرد و خنک می شوند. مزیت این روش تنظیم فاکتورهای مثل: رطوبت میزان چربی، درجه حرارت است .... در اکسترودر خوراک آبزیان شناور یا فرو روند تولید کرد . از مزایای تولید با این روش می توان به موارد زیر اشاره نمود .
1- بهبود ضریب تبدیل حفظ و ارزش غذایی خوراک
2- امکان تولید انواع غذا با توجه به نوع و گونه آبزیان
3- کاهش احتمال آلودگی خوراک بعلت استفاده از درجه حرارت بالا در مرحله تولید
4- جلوگیری از خرد شدن غذای تولید شده
5- کمتر آلوده شدن منابع آبی
در مقایسه با روش پرس پلت (روش قبلی ) هزینه سرمایه گذاری در این روش بالاتر می باشد و نیاز به استفاده از اپراتورهای ماهر بیشتری می باشد
3- روش اکسپندر
سیستم تولید به روش اکسپندر تقریباً شبیه اکسترودر می باشد با این تفاوت که بازده ظرفیتی اکسپندرها بالاتر بوده (40-20 تن در ساعت ) این روش تمام مزایای روش اکسترودر را دارد و علاوه بر آن بعلت اینکه تقریباً تمام نشاسته تبدیل به ژلاتین می شود . قابلیت هضم خوراک بسیار بالاست و مدت ماندگاری خوراک در آب هم بالاتر می باشد . معایب این روش هم مانند روش اکسترودر هزینه سرمایه گذاری بالاو نیاز به استفاده از اپراتورهای ماهر می باشد.
با توجه به مزایای روش های تولید خوراک آبزیان به روش اکسترودر و اکسپندر و همچنین ظرفیت مورد نیاز این طرح( 3تن در ساعت ) روش تولید اکسترودر به لحاظ ظرفیت و حجم سرمایه گذاری این طرح در نظر گرفته شده است .
ویژگی‌های منحصر به فرد خوراک مخصوص ماهی قزل‌آلا تولیدشده توسط صنایع خوراک آبزیستان رامان به شرح زیر میباشد.
به طوری کلی غذاهایی که برای تغذیه قزل‌آلاهای پرورشی در استخر استفاده می‌شود، معمولاً از نوع غذای خشک(کنسانتره) است. بنابراین لازم است جهت حفظ کیفیت غذا و جلوگیری از فساد آن، توصیه‌های زیر به کار گرفته شود.
۱- به برچسب مشخص‌کننده نوع غذا، تاریخ تولید، ترکیب غذا، شرایط نگهداری در انبار، مدت مجاز مصرف آن و تاریخ انقضاء دقت کنید.
۲- کیسه‌های پاره شده در اولین فرصت مورد مصرف قرار گیرد و از مصرف غذاهای بیرون ریخته از کیسه خودداری شود.
۳- انبار غذا باید سرد و خنک باشد دمای مطلوب ۲ تا ۳ درجه سانتیگراد است و هر چه درجه از این مقدار فراتر رود کیفیت غذا کاهش می‌یابد.
۴-کیسه‌های غذا بایستی روی پالت و به تعداد ۸ الی ۱۰ کیسه روی‌هم قرار داده شوند. کیسه‌های روی پالت در ردیف‌های دوتایی باید حداقل در فاصله ۱متری از همدیگر قرار گیرند و از دیواره انبار حداقل ۴۰ تا۵۰ سانتی‌متر فاصله داشته باشند.
۵- غذای موردنیاز به‌صورت ماهیانه تهیه و مصرف شود و از نگهداری خوراک بیش از ۳ الی ۴ ماه در انبار پرهیز شود.
با توجه به وسعت ابهای شیرین غرب کشور، همچنین دمای متعادل برای پروش گونه‌ی قزل الا، استان های غربی کشور از جمله، چهارمحال و بختیاری، کردستان، ایلام، لرستان و کرمانشاه قطب پرورش ماهی در کشور می باشند، متعاقبا شرکتهای تولید خوراک ماهی بیشتر در استان های غربی کشور حضور دارند. در این تاپیک ده شرکت معتبر و بزرگ در زمینه‌ی تولید خوراک ماهی را معرفی و بررسی میکنیم.
1-شرکت فرادانه
شرکت فرادانه با هدف حضور موثرتر در بازارهای داخلی و خارجی و تولید محصولات متنوع و منطبق با نیاز مشتریان و استانداردهای بین المللی، اقدام به توسعه ی خطوط تولید خوراک آبزیان خود، با استفاده از پیشرفته ترین تجهیزات و ماشین آلات، نموده است.با افزودن ۴ خط جدید اکسترودر و ۲ خط جدید پلت، ظرفیت روزانه این شرکت از ۳۵۰ به ۶۰۰ تن در روز خواهد رسید و این شرکت قادر خواهد بود محصولات متنوع از انواع خوراک آبزیان پرورشی کشور به فرم های شناور، آهسته فرورونده و فرورونده تولید کند.
راه اندازی کامل طرح های توسعه ی شرکت فرادانه موجب خواهد شد، این شرکت همانگونه که در تولید خوراک ماهیان پیشتاز بوده، در زمینه ی تولید خوراک میگو نیز بعنوان بزرگترین تولید کننده ی کشور نائل گردد و نیاز کشور به واردات این محصول را کاملا مرتفع خواهد ساخت.
2-شرکت لجور
شرکت لــجور با هدف حضور موثرتر در بازارهای داخلی و خارجی و تولید محصولات متنوع و منطبق با نیاز مشتریان و استانداردهای بین المللی، اقدام به توسعه ی خطوط تولید خوراک آبزیان خود، با استفاده از پیشرفته ترین تجهیزات و ماشین آلات، نموده است. این شرکت قادر خواهد بود محصولات متنوع از انواع خوراک آبزیان پرورشی کشور به فرم های شناور، آهسته فرورونده و فرورونده تولید کند.
راه اندازی کامل طرح های توسعه ی شرکت لجور موجب خواهد شد، این شرکت در زمینه ی تولید خوراک میگو نیز بعنوان یکی از بهترین تولید کنندگان کشور ، نیازهای مشتریان را مرتفع کند.
3-کیمیاگران تغذیه
مدیران شرکت کیمیاگران تغذیه با تجربه ای حدود 15 سال فعالیت در صنعت دام، طیور و آبزیان در سال 1384 تصمیم به تأسیس یکی از مدرنترین کارخانجات تولید خوراک دام و طیور و آبزیان گرفتند تا بخشی از نیاز کشور در این زمینه را برآورده سازند. احداث کارخانه در سال 1388 به اتمام رسید که نتیجه آن تولید و عرضه محصولات در همان سال به بازار بود. کارخانه کیمیاگران تغذیه در زمینی به مساحت حدود 20 هزار مترمربع درشهرک صنعتی شهرکرد واقع شده و دارای کلیه امکانات مدرن و پیشرفته تولید، آزمایشگاه مجهزکنترل کیفیت و تحقیق و توسعه می باشد.
تولید خوراک های مختلف در ابتدا توسط تیم علمی (R&D) و با همکاری اساتید مجرب دانشگاهی صورت پذیرفته و سپس در پایلوت و مزارع تحقیقاتی مورد بررسی و به تناسب نیاز اقلیمی و منطقه ای به تولید انبوه می رسد.
4-شرکت رامان
صنایع آبزیستان رامان با شعار «تفکر جهانی، تولید بومی» از سال ۱۳۹۶ فعالیت خود در زمینه تولید خوراک آبزیان را آغاز نموده است. رامان به‌واسطه سال‌ها تجربه در تولید و توزیع خوراک طیور و دام که به جز نام نیک از آن باقی نیست پا به عرصه تولید خوراک آبزیستان و حیوانات خانگی گذاشته است.
این شرکت با توکل به خداوند متعال، بهره‌برداری از نسل جدید دستگاه‌های تولید خوراک آبزیان، استفاده از نیروهای متخصص و باتجربه و همچنین استفاده از بهترین مواد و مکمل‌ها سعی بر تولید محصولاتی مطابق با استانداردهای جهانی دارد تا باکیفیت‌ترین و مقرون به‌صرفه‌ترین خوراک آبزیان را به‌صورت بومی تولید کرده و در اختیار شما مصرف‌کنندگان عزیز قرار دهد.
هدف ما جلب رضایت و اعتماد شما است و به این موضوع افتخار میکنیم و امید داریم در ادامه راه، شما عزیزان یار و یاور ما بوده و با بازخوردهای مناسب خود، ما را در ارائه هر چه‌بهتر محصولات و خدماتمان همراهی نماید.
5-شرکت بهدانه
شرکت تعاونی 199 با نام رسمی بهدانه در استان چهارمحال و بختیاری در شهر لردگان در سال 1370 تاسیس و دو سال بعد با هدف تولید خوراک دام و ... ماهیان پرورشی از جمله قزل آلا، خاویاری و کپور به لحاظ نوع رژیم غذایی و .شروع به کار کرد.
