نگارنده: سپهر هاشمی
در عصر اطلاعات و داده‌های بی‌پایان، تصمیم‌گیری در بازارهای مالی دیگر تنها مبتنی بر آمار و ارقام خالی نیست، بلکه تحت تأثیر دینامیک‌های پیچیده‌ای از جمله رفتارهای انسانی و سوگیری‌های شناختی قرار دارد. این پیچیدگی‌ها چالش‌های متعددی را در مسیر شناخت واقعیت و اتخاذ تصمیمات منطقی پیش روی فعالان بازار قرار می‌دهد. در این میان، نظرسنجی ماه ژانویه 2024 نشان داد که حتی افرادی که در دنیای رمزارزها فعالیت دارند، می‌توانند قربانی سوگیری‌ها شوند و به اطلاعات غلط واکنش نشان دهند. این مسئله، اهمیت توجه به استقلال رفتاری و سوگیری‌های شناختی را بیش از پیش آشکار می‌سازد. در این مقاله، ضمن بررسی این چالش‌ها، به دنبال روش‌ها و راهکارهایی هستیم که می‌توانند به بهبود تصمیم‌گیری‌ها در بازارهای مالی کمک کنند.
در ماه ژانویه 2024 که به تازگی خبر مربوط به تایید ETFهای بیتکوین تیتر رسانه‌ها را به خود اختصاص داده بود یک نظرسنجی با هدفی خاص در سطح توییتر و تلگرام برای افراد فعال دنیای رمزارز در ایران منتشر شد. این نظرسنجی شامل یک سوال و سه جواب بود و به از افراد پرسیده بود که آیا به نظر آنها امکان دستکاری بیتکوین وجود دارد یا خیر؟ از طرفی پرسش اینطور بود که آیا ایرادات کنونی بیتکوین را باید به حال خود رها کرد تا به صورت خودکار رفع شود یا باید از مداخلات احتمالی انسانی به صورت عملی جلوگیری کرد.
یکی از جنبه‌های اجرای این نظرسنجی بررسی سطح دیدگاه‌های افراد در قبال مباحث داغ حول محور بیتکوین مانند اینسکریپشن های BRC20 و صندوق های ETF و کارمزد شبکه و غیره بوده است. در این نظرسنجی چندین مبحث مختلف به یک مفهوم غلط گره خوردند و سوال به شکلی مطرح گردید که همه موارد مذکور در سوال به طور کلی جزو ایرادات شبکه بیتکوین هستند تا مشخص شود که فعالان این حوزه آیا سطح دانششان در حدی هست که بتوانند تشخیص بدهند این سوال اشتباه است یا نه. بعد از گذر سه روز و جمع آوری نتایج آراء شرکت کنندگان سیصد نفره به این آمار دست یافتیم که یک سوم افراد متوجه اشتباه بودن سوال نشده‌اند. این نظرسنجی بین افراد آماتور منتشر نشده و اطمینان حاصل شده است که رای دهندگان در فضاهای گفتگوهای رمزارزی حاضر هستند و به صورت روزمره پیگیر اطلاعات و آموزه های دنیای رمزارز هستند اما به نظر می رسد که واقعیت مطالعاتی افراد حاضر در این بازار مالی با آنچه که فکر میکنیم فاصله دارد و این نظرسنجی به محک زدن این تصورات کمک میکند. از طرفی به این دیدگاه رسیدیم که دو عامل مانند سوگیری شناختی و همچنین استقلال رفتاری ممکن است سبب وجود خروجی این نظرسنجی باشند. در این مقاله قصد داریم و به تشریح، واکاوی، و ارائه راهکارهای مقابله با آن بپردازیم.
سوگیری شناختی به تمایل افراد در بازارهای مالی برای تکیه بیشتر بر قدرت اطلاعات (مثلاً افراط) به جای وزن آن (مثلاً قابلیت اطمینان آماری) هنگام تصمیم گیری و شکل گیری باورها اشاره دارد. فعالان بازار ممکن است اعتماد بیش از حد و کالیبراسیون نادرست از خود نشان دهند، که منجر به انحراف از ردیابی حرکات قیمت و کاهش ثروت شود. آگاهی از قابلیت اطمینان اطلاعات تأثیر کمی بر کاهش این رفتار دارد، و نشان می دهد که وزن اطلاعات (اعتبار) تأثیر کمتری نسبت به قدرت اطلاعات (به عنوان مثال، یک داستان مبهم) در تاثیرگذاری بر تصمیمات دارد. حال، فعالان بازار که فاقد تولید یک دیدگاه مسلط از سمت خود هستند، ممکن است بر اساس باورهای مغرضانه به اعتقادات برسند، تفکرات متفاوتی درباره واقعیات بازار داشته باشند، دست به معامله‌گری بزنند که در نتیجه قیمت‌های بازار مغرضانه می‌شود و انتقال ثروت از افرادی که اطلاعات قوی و با کم وزن دارند به کسانی که اطلاعات کم‌قدرت و با وزن بالایی دارند، می‌شود. رفتار تقلید در بازارهای مالی نیز می تواند به قیمت‌های بازار مغرضانه و افزایش نوسانات کمک کند. (نلسون، 2001)
این سوگیری به روش های زیر بر تصمیمات و باورهای فعالان بازارهای مالی تأثیر می گذارد:
فعالان بازارهای مالی سعی می کنند برای کسب اطلاعات بیشتر در محدوده خود تلاش کنند، اما بااین‌حال، توانایی کسب و تبادل اطلاعات ممکن است برای برخی از آنان به دلایل عملی محدود باشد. البته واقع بینانه تر است که فرض کنیم تنها بخشی از فعالان که فرصت تغییر در خواسته‌های خود را دارند در بازار شرکت می کنند و در شکل گیری قیمت های بازار سهیم هستند. باز بودن ذهن و تمایل به ادغام اطلاعات سایر مشارکت‌کنندگان زمانی موثرتر می شود که امکان تبادل اطلاعات بیشتر باشد.
پژوهشگران نیز تشخیص داده اند که معامله‌گران تمایل دارند وزن بیشتری را بر اطلاعات به دست آمده از طریق تجربه شخصی که به عنوان "سوگیری در دسترس بودن" شناخته می شود، قائل شوند. این سوگیری منجر به ناهمگونی در میان فعالان و بازار می شود، زیرا تفاوت در تجربه افراد بر تصمیم گیری آنها تأثیر می گذارد. شواهد تجربی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران جوان، تحت تأثیر این تعصب، عجول به خرید در قیمت بالا، فروش در قیمت پایین، معامله گری مکرر و در نتیجه کسب سود کمتر هستند (شرادر، 2014).
سوگیری تأییدی یک سوگیری شناختی است که شامل افرادی می شود که به طور انتخابی به دنبال و تفسیر اطلاعاتی هستند که باورها یا فرضیه های موجود آنها را تأیید می کند. سوگیری تاییدی را می توان بر اساس ارزش گذاری سرمایه گذاران برای اطلاعات اندازه گیری کرد. این امر باعث می‌شود که افراد ترجیحاً با اطلاعاتی که از دیدگاه‌های قبلی آنها پشتیبانی میکند، استفاده کنند، اغلب بدون آگاهی از رفتار مغرضانه‌شان.
این تعصب در رشته های مختلف از جمله روانشناسی، تجارت، سیاست و آموزش رایج است. در زمینه احساسات سرمایه‌گذاران بازارهای مالی، افرادی که احساسات قوی‌تری دارند، بیشتر احتمال دارد سوگیری تأییدی را بروز دهند، زیرا اطلاعات متناقض ممکن است باعث ناراحتی روان‌شناختی بیشتری شود.
تحقیقات مالی رفتاری نشان داده است که تصمیمات سرمایه گذاری افراد اغلب تحت تأثیر رفتار غیربهینه، مانند عدم علاقه به ریسک نزولی و تمایل به تغییر رفتار بر اساس نتایج قبلی است (بالتوسن، 2003). این می تواند منجر به اجتناب از اطلاعات جدید یا متفاوت شود، زیرا سرمایه گذاران ممکن است به ساده سازی اکتشافی و تمرکز بر نتایج دارایی های فردی به جای پرتفوی کلی خود متکی باشند (بالتوسن، 2003). همچنین بانرجی (2019) پیشنهاد می کند که سرمایه گذاران ممکن است تصمیم بگیرند که از انتظارات منطقی منحرف شوند، و اعتماد بیش از حد به اطلاعات خصوصی خود را نشان دهند و اطلاعات را در قیمت ها نادیده بگیرند. بارون (2003) استدلال می کند که فرض عقلانیت سرمایه گذار در امور مالی سنتی یک توهم است و مالی رفتاری، که ضعف های انسانی و سوگیری های شناختی را در نظر می گیرد، رویکرد واقعی تری ارائه می دهد. شافی (2014) تأثیر عوامل رفتاری مختلف بر تصمیمات سرمایه گذاری، از جمله تحمل ریسک سرمایه گذاری و فرآیندهای تصمیم گیری را برجسته می کند. این مطالعات در مجموع نشان می‌دهد که استقلال رفتاری در بازار مالی و اجتناب از اطلاعات جدید یا متفاوت را می‌توان به رفتار غیربهینه، سوگیری‌های شناختی و تأثیر عوامل مختلف رفتاری نسبت داد.
تفکر انتقادی یک فرآیند شناختی است که شامل تجزیه و تحلیل، ارزیابی و ترکیب اطلاعات برای تصمیم گیری آگاهانه و حل مشکلات است. با توانایی زیر سوال بردن مفروضات، در نظر گرفتن چندین دیدگاه و به کارگیری استدلال منطقی مشخص می شود. تفکر انتقادی در تصمیم‌گیری مالی ضروری است زیرا به افراد کمک میکند اعتبار و قابلیت اطمینان اطلاعات مالی را ارزیابی کنند، ریسک‌ها و فرصت‌های بالقوه را شناسایی کنند و بر اساس شواهد و استدلال قضاوت صحیح کنند. لحاظ و توسعه کردن تفکر انتقادی می تواند فرد را از سوگیری های متعصبانه و یا پیروی کورکورانه از بدیهیات مفروض خود دور کند و دیدگاهی واقعی تر نسبت به دیدگاه جانبدارانه از یک مبنای تصمیم گیری ارائه دهد.
از این رو، توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی در کسب دانش مالی و سپس تصمیم‌گیری مالی مزایای متعددی دارد. اولاً، افراد را قادر می سازد تا با در نظر گرفتن عوامل مختلف و ارزیابی نتایج بالقوه، تصمیمات مالی آگاهانه و مؤثرتری اتخاذ کنند. این می تواند به انتخاب های سرمایه گذاری بهتر، استراتژی های مدیریت ریسک و برنامه ریزی مالی منجر شود. ثانیاً، تفکر انتقادی به افراد کمک میکند سوگیری‌های شناختی رایج و تأثیرات عاطفی را شناسایی کرده و از آن اجتناب کنند که می‌تواند قضاوت در تصمیم‌گیری مالی را پنهان کند. با استفاده از استدلال منطقی و تجزیه و تحلیل مبتنی بر شواهد، افراد می توانند بر اساس حقایق تصمیم بگیرند تا احساسات یا سوگیری ها. به طور کلی، توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی در تصمیم‌گیری مالی، نتایج مالی بهتری را ارتقا می‌دهد و توانایی افراد را برای هدایت موقعیت‌های مالی پیچیده افزایش می‌دهد.
سوگیری های شناختی همان تمایلات یا تحریف های سیستماتیک در قضاوت و تصمیم گیری انسان است که می تواند منجر به تصمیم گیری های نادرست یا جانبدارانه شود. این سوگیری‌ها می‌توانند از منابع مختلفی ناشی شوند، از جمله مورد خاص، شخصی که تصمیم می‌گیرد و طبیعت انسان.
یکی از سوگیری‌های شناختی رایج، سوگیری صرفه‌جویی در منابع است، که توضیح می‌دهد چگونه افراد تمایل دارند صرفه‌جویی در منابع ناشی از بهبود واحدهای با بهره‌وری بالا را در مقایسه با واحدهای کم‌مولد بیش‌ازحد برآورد کنند. یکی دیگر از سوگیری ها، سوگیری استدلال انگیزشی است، که در آن نگرش ها و انگیزه ها می توانند تصمیمات مبتنی بر واقعیت های عددی را تحریف کنند. این سوگیری ها می توانند به طور قابل توجهی بر تصمیم گیری تأثیر بگذارند و منجر به انتخاب ها و نتایج نادرست شوند.
آگاهی از این سوگیری های شناختی و تأثیر بالقوه آنها بر تصمیم گیری، به ویژه در زمینه تصمیمات مالی، مهم است. سوگیری اخیر، سوگیری آشنایی و سوگیری تایید تاثیر قابل توجهی بر تصمیم گیری مالی سرمایه گذاران دارد. از سوی دیگر، سوگیری بیش از حد اعتماد به نفس ممکن است تأثیر ناچیزی بر تصمیم‌گیری داشته باشد. آگاهی از این سوگیری‌ها می‌تواند به افراد و موسسات مالی کمک کند تا تصمیمات آگاهانه‌تر و منطقی‌تری بگیرند و از دام سوگیری‌های شناختی اجتناب کنند.
برای کاهش تأثیر سوگیری های شناختی بر تصمیم گیری، می توان از استراتژی های مختلفی استفاده کرد. آموزش با بازخورد صحیح و ارائه نمونه هایی از عملکردهای اساسی می تواند عملکرد را بهبود بخشد و سوگیری هایی مانند سوگیری صرفه جویی در زمان را کاهش دهد. تاکید بر هدف یک تصمیم و آگاهی از سوگیری استدلال انگیزه نیز می تواند به جلوگیری از تصمیم گیری مغرضانه کمک کند. به‌علاوه، تکنیک‌های تأثیرگذاری مانند مداخلات، تحریک‌ها و مشوق‌ها را می‌توان برای کاهش یا بهره‌برداری از سوگیری‌های شناختی، پرورش انتخاب‌ها و رفتارهای پایدارتر مورد استفاده قرار داد. با درک و پرداختن به سوگیری های شناختی، افراد و سازمان ها می توانند تصمیمات بهتری بگیرند و از پیامدهای منفی تصمیم گیری مغرضانه اجتناب کنند.
تجزیه و تحلیل‌ها و بررسی‌های انجام‌شده در این مقاله نشان داد که استقلال رفتاری و سوگیری‌های شناختی نقش مهمی در شکل‌گیری تصمیمات مالی دارند. نتایج نظرسنجی ما نشان داد که حتی فعالان بازارهای رمزارزی که خود را وارد و آگاه می‌دانند، ممکن است در دام سوگیری‌های شناختی بیفتند و اطلاعات نادرست را به عنوان حقایق بپذیرند. از این رو، توجه به توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی و آگاهی از سوگیری‌های موجود، از اهمیت بالایی برخوردار است. آموزش و پرورش این مهارت‌ها و آگاهی‌ها می‌تواند به افراد کمک کند تا در مسیر دستیابی به تصمیم‌گیری‌های مالی سالم‌تر و منطقی‌تر گام بردارند. به نظر می‌رسد که پیشرفت در این مسیر نیازمند تلاش مستمر، توجه به داده‌های درست و به‌کارگیری رویکردهای مبتنی بر شواهد است تا از این طریق بتوانیم به اقتصادی عاری از تحریف‌های شناختی و رفتارهای غیرمنطقی نزدیک‌تر شویم. افزون بر این، شناسایی و مقابله با سوگیری‌های شناختی به ما کمک میکند تا بتوانیم به سمت تصمیم‌گیری‌هایی گام برداریم که بیشتر بر مبنای داده‌ها و تحلیل‌های منطقی استوار هستند تا بر احساسات و تصورات غیر واقعی.
از سوی دیگر، تشخیص این نکته که استقلال رفتاری می‌تواند هم به مثابه نیروی محرکه‌ای برای نوآوری و ابتکار عمل عمل کند و هم موجب انحراف از مسیر بهینه سرمایه‌گذاری شود، به ما نشان می‌دهد که نیازمند تعادل بین اعتماد به نفس و احتیاط هستیم. در نهایت، این تعادل می‌تواند موجب شود که بازارهای مالی با ثبات‌تر و کم‌نوسان‌تری داشته باشیم که در آنها تصمیمات سرمایه‌گذاری بر پایه‌ی شناخت دقیق و درک عمیق از شرایط موجود گرفته می‌شوند.
به این ترتیب، این مقاله با نگاهی به استقلال رفتاری و سوگیری شناختی در بازارهای مالی، چالش‌های موجود را شناسایی کرده و راهکارهایی را برای مقابله با آنها ارائه داده است. امید است که توجه به این مباحث بتواند زمینه‌ساز تغییرات مثبت در نگرش‌ها و رفتارهای مالی باشد و گامی به سوی تصمیم‌گیری‌های بهینه‌تر و هوشمندانه‌تر در این بازارها بردارد.
-”Behavioral Biases and Informational Inefficiency in an Agent-Based Financial
Market” by Simone Righi, Gani Aldashev, Timoteo Carletti
-”A financial market model with confirmation bias” by Alessia Cafferata, Fabio Tramontana
-”The Effect of Information Strength and Weight on Behavior in Financial Markets” by Mark W. Nelson, Robert Bloomfield, Jeffrey W. Hales, and Robert Libby
-”Information Valuation and Confirmation Bias in Virtual Communities: Evidence from Stock Message Boards” by JaeHong Park, Prabhudev Konana, Bin Gu, Alok Kumar, Rajagopal Raghunathan
-”Information Processing and Non-Bayesian Learning in Financial Markets” by Stefanie Schraeder
-”El pensamiento crítico como práctica pedagógica innovadora” by Lourdes del Rosario Zavaleta Guevara
-"The Importance of Critical Thinking in Hotel Industry and Employee Development" by Juan Xie
-"Critical thinking approach to chemical engineering education in Nigeria" by Yirakpoa Patience Nwambo, Ibrahim Kolawole Muritala, Ipeghan Jonathan Otaraku, Ayoade Kuye
-"Methods of approaching critical thinking in young schoolchildren from the perspective of validating key competence"
-"Techniques for Strengthening 21st Century Learners' Critical Thinking Skills" by Prapulla S B, Swarna M Patra, Subramanya K N, Uma B V
-Svenson, O., Lindholm Öjmyr, T., Appelbom, S., & Isohanni, F. (2020). Cognitive bias and attitude distortion of a priority decision. Journal of Behavioral Decision Making, 33(4), 437-450.
-Śluzek, A. (2019). Cognitive Bias. In Encyclopedia of Artificial Intelligence (pp. 1-6). Springer, Cham.
-Mohanty, S. (2021). Cognitive biases and financial decisions of potential investors during Covid-19: an exploration. Journal of Behavioral and Experimental Finance, 30, 101-112.
-Korteling, J. E., Paradies, G. L., & Sassen-van Meer, J. P. (2020). Cognitive bias and how to improve sustainable decision making. Frontiers in Psychology, 11, 1-12.
-Goncalves, C. A. (2018). Cognitive biases in decision-making: applications on strategic management and rationality improvement. Journal of Management Research, 10(3), 1-20.
