توافقی برای کاهش فشار یا اهرمی برای اعمال فشار؟

عکسی که وزرای خارجه ایران و 1+5 پس از توافق بر سر برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) در 24 تیر 1394 به عنوان یادگادری انداختند، یک غایب داشت: «سرگی لاوروف».[1] ظاهرا وزیر خارجه روسیه تمایلی به حضور در این قاب نداشت و شاید ناراضی به نظر می‌رسید. اندکی بعد اظهارات لاورف در میان خبرنگاران نشان می‌داد او از برخی روندهای طی شده در دستیابی به توافق رضایت نداشت. او گفت: «در طول مذاکرات منتهی به توافق، روسیه و چین می‌خواستند تحریم‌‌ تسلیحاتی علیه ایران، در میان اولین تحریم‌هایی باشد که برداشته می‌شود اما ایالات متحده و متحدانش اصرار داشتند که تحریم تسلیحاتی برای 8 و یا 10 سال دیگر باقی بماند. [در نهایت] تهران پذیرفت که تحریم تسلیحاتی 5 سال دیگر باقی بماند.»[2] یک سال بعد سرگی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم به این قسمت از نارضایتی روس‌ها از توافق اشاره کرد و گفت: «روسیه طی مذاکرات هسته‌ای حامی رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران در زودترین موعد ممکن بود، ما حتی در مقاطعی پیشنهادهایی را تدوین کردیم که براساس آن تحریم تسلیحاتی یک ماه پس از اجرای برجام رفع شود، اما نتیجه متفاوت بود.»[3]

با این اوصاف مذاکره‌کنندگان ایران علی‌رغم حمایت روسیه و چین برای رفع تحریم تسلیحاتی، چندان به چانه‌زنی نپرداختند و حاضر شدند این تحریم، 5 سال دیگر بر کشورمان اعمال شود. به نظر می‌رسید برای تیم ایرانی «حصول توافق» از «کیفیت توافق» مهم‌تر بود. این راهبرد دقیقا منطبق با همان شعاری بود که ابتدای مذاکرات هسته‌ای در دولت یازدهم توسط وزارت خارجه در یک کارزار تبلیغاتی با محوریت برخی کارگردانان سینمای ایران ترویج شد: «هیچ توافقی بدتر از عدم توافق نیست.»[4] اولویت وزارت خارجه ایران «توافق» بود نه «محتوای» آن؛ به همین دلیل با شتاب زیاد برای دستیابی به هدفشان که «حصول توافق» بود، از توجه و چانه‌زنی بر روی جزئیات چشم‌پوشی می‌کردند. 7 آذر 1395 رهبر انقلاب در جمع فرماندهان نیروی دریایی به مضرات این شتاب‌زدگی اشاره کردند: «مشکلات فعلی در توافق هسته‌ای به خاطر عجله در زودتر به سرانجام رساندن توافق است. وقتی عجله داریم که کار را زودتر تمام کنیم و به جایی برسانیم، از جزئیات غفلت می‌کنیم و گاهی غفلت از یک امر جزئی، موجب ایجاد رخنه و نقطه‌ی سلبی در آن کار می‌شود.»[5]

اما پذیرش «تحریم تسلیحاتی» از جانب نمایندگان ایران، تنها مورد عجیب توافق‌نامه برجام نبود! موارد دیگری نیز وجود داشت که می‌توانست مصداق عجله و غفلت از جزئیات باشد. «ساز و کار حل اختلافات» که در بندهای 36 و 37 برجام آمده بود یکی از همین موارد بود. این ساز و کار به نحوی طراحی شده بود که ابتکار عمل را از ایران می‌گرفت. مطابق این ساز و کار با شکایت یکی از طرفین برجام و پس از فیصله نیافتن دعوی در کمیسیون‌ها و جلسات مشخص شده طی زمان تعیین شده، در نهایت کار به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده می‌شد. این شکایت یا طی زمان تعیین شده، در شورای امنیت به نتیجه می‌رسید(اعم از حل و فصل شکایت یا تصویب قطعنامه) و یا در غیر این صورت پس از زمان تعیین شده؛ کلیه قطعنامه‌های تحریمی گذشته شورا به صورت خودکار باز می‌گشت. چیزی که آن را «مکانیسم ماشه» نامیدند. در این حالت حتی اگر طرف شاکی ایران باشد، به علت حق وتوی کشورهای غربی و جلوگیری از تصویب قطعنامه، شکایت ایران هم می‌تواند منجر به بازگشت تمامی تحریم‌های قبلی شورای امنیت شود. در واقع ایران در صورت شکایت و ارجاع موضوع به شورای امنیت یا باید قانع شود و شکایتش را پس بگیرد و یا اگر قانع نشد همه تحریم‌های شورای امنیت باز می‌گردند![6]

شاید به همین دلیل باشد که علی‌رغم اذعان مسئولان وزارت خارجه ایران به نقض مکرر تعهدات توسط طرف‌های غربی؛ آنها تمایلی به ارجاع شکایت ایران به شورای امنیت سازمان ملل ندارند و پیشتر ترجیح دادند تا به مفاد پیمان مودت در سال 1334(1957) رجوع کنند.[7] وقتی ایران در واکنش به نقض عهد طرف‌های غربی، اقدام به کاهش تعهدات خود در توافق هسته‌ای کرد؛ این طرف‌های غربی بودند که ایران را به فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» از طریق ساز و کار حل اختلاف ”تهدید“ کردند. دانیل لاکاله تحلیل‌گر اقتصادی و استاد دانشگاه در توصیف این اقدام کشورهای اروپایی گفت: «مکانیزم حل اختلاف تصمیمی از سوی کشورهای اروپایی، برای بازگرداندن ایران به تعهداتش است.»[8] با این اوصاف ساز و کار حل اختلاف در برجام به ابزاری برای اعمال فشار بر ایران تبدیل شده بود. واهمه از چنین ساز و کاری بود که باعث می‌شد دولت‌مردان به جای آنکه با تهدید «خروج از برجام» به چانه‌زنی و ایفای حقوق ملت ایران بپردازند، ترجیح دهند در اظهارات متعدد طی زمان‌های مختلف طرف غربی را مطمئن سازند که ایران قصد خروج از برجام را ندارد. پیش از خروج آمریکا از برجام دست کم دو بار رئیس‌جمهور و معاونش این پیام را مخابره کردند که در صورت خروج آمریکا، ایران از برجام خارج نخواهد شد: «اگر فقط آمریکا برجام را ترک کند، ما متعهد می‌مانیم.»(علی‌اکبر صالحی؛ 17 شهریور1396)[9]؛ «اگر اهداف برجام بدون آمریکا محقق شود، چه بهتر!»(حسن روحانی؛ 17 اردیبهشت 1397)[10] حتی وقتی علی‌رغم مهلت چند هفته‌ای ایران به اروپا[11]، کشورهای اروپایی پس از گذشت چند ماه همچنان از راه‌اندازی ساز و کار ارتباطات مالی امتناع می‌کردند، باز هم این رئیس‌جمهور ایران بود که سعی می‌کرد به طرف غربی اطمینان دهد ایران از برجام خارج نخواهد شد: «یکی از ویژگی‌های ما ایرانی‌ها، این است که وقتی توافقی را امضا کردیم در هیچ شرایطی امضاءمان را زیر پا نخواهیم گذاشت.»؛ «به دنیا ثابت کردیم که پای تعهدات خودمان می‌ایستیم و علی‌رغم اینکه طرف تعهد به بخشی از تعهداتش عمل نکرده و یا یکی از آنها به‌طور کامل خارج شده ما همچنان در تعهد خودمان باقی هستیم.»(حسن روحانی؛ 30 آذر 1398)[12] «مکانیسم ماشه» و متعاقب آن بازگشت تمامی قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت آنقدر برای دولت‌مردان هراس داشت که با چنین اظهاراتی به زعم خود از وقوع آن جلوگیری کنند.

اکنون بگذارید به موضوع خبری این روزها نگاهی بیاندازیم. با پایان یافتن زمان پنج ساله تحریم تسلیحاتی ایران که با موافقت مذاکره‌کنندگان کشورمان اعمال شده بود؛ آمریکا برای دائمی‌ شدن این تحریم تسلیحاتی تلاش می‌کند. طبق گزارش نیویورک تایمز طرح وزارت خارجه آمریکا در این زمینه مبتنی بر تفسیری حقوقی است که نشان دهد ایالات متحده با وجود خروج از برجام همچنان یکی از اعضا/طرفین آن محسوب می‌شود: «طبق آن آمریکا ذاتا یکی از مشارکت کنندگان در برجام تلقی خواهد شد و هدف آن استفاده از تهدید مکانیسم ماشه است که می‌تواند همه تحریم‌های قبل از امضای برجام را علیه ایران مجددا اعمال کند و اگر تحریم‌های تسلیحاتی در شورای امنیت تمدید نشود واشنگتن از این حق ادعایی خود به عنوان یکی از طرف‌های توافق استفاده کند.»[13] در واقع برجام حتی برای سیاست «فشار حداکثری» دولت ترامپ هم گزینه مطلوبی قلمداد می‌شود!

به دلیل راهبرد غلط در مذاکرات هسته‌ای و تعجیل در «حصول توافق» و مقدم دانستن آن بر «کیفیت توافق»، این روزها «برنامه جامع اقدام مشترک» نه تنها از معنای خود تهی شده بلکه در مسیر اقدامات یک‌طرفه علیه ایران قرار دارد. دیگر خبری از «روح برجام» نیست؛ حالا توافقی که قرار بود به کاهش فشار بر ایران بیانجامد به ابزاری برای اعمال فشار بر ایران تبدیل شده است.

• سید محمدعماد اعرابی

این یادداشت در شماره ۲۲۴۶۲ روزنامه کیهان مورخ یک‌شنبه ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ منتشر شده است.

پی نوشت ها:

[1]. “Iran Nuclear Talks In Vienna”. Photo by Thomas Imo, Getty Images. 14 July 2015, Vienna Austria.

https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/foreigen-minister-of-china-wang-yi-french-foreign-minister-news-photo/480651362

[2] . “Russia Hails Iran Deal, Observers More Skeptical”. Jonas Bernstein, VOA, 14 July 2015.

https://www.voanews.com/europe/russia-hails-iran-deal-observers-more-skeptical

[3] . «ریابکوف: برخی اعضای ۱+۵ در اجرای برجام موانع را رفع نمی‌کنند». خبرگزاری تسنیم؛ 17 شهریور 1395.

https://tn.ai/1177075

[4] . «هدف همه ما حفظ منافع ملی در مذاکرات هسته ای است؛توضیح درباره یک کمپین». خبرگزاری مهر؛ 9 مهر 1393. کد خبر: 2381612.

https://mehrnews.com/xrfWm

همچنین نگاه کنید به:

«دفاع از «توافق به هر قیمت» دیکته وزارت خارجه به سینماگران!». روزنامه کیهان؛ 10 مهر 1393. سال هفتاد و سوم؛ شماره: 20888؛ ص 10.

https://kayhan.ir/fa/news/25719

«چرا شعار «هیچ توافقی بدتر از عدم توافق نیست» سر داده شد؟». تارنمای خبری مشرق؛ 21 بهمن 1393. کد خبر: 388230.

https://mshrgh.ir/388230

[5] . «دیدار فرماندهان نیروی دریایی ارتش با رهبر انقلاب». دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای؛ 9 آذر 1395.

http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=35010

[6] . نگاه کنید به:

برنامه جامع اقدام مشترک بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای 1+5. منتشر شده توسط: وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران؛ صص 17 و 18؛ بند 36 و 37.

https://www.mfa.ir/files/mfa/pdff.pdf

https://www.mfa.gov.ir/portal/newsview/31179

قطعنامه 2231. مصوب شورای امنیت؛ نشست 7488؛ 20 جولای 2015. منتشر شده توسط: وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران؛ صص4و5؛ بند 11و12و13.

https://mfa.gov.ir/files/mfa/pdfpdf.pdf

https://www.mfa.gov.ir/portal/newsview/31178

«اسناد مرتبط با برجام». تارنمای رسمی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران.

https://www.mfa.gov.ir/portal/viewpage/3993

[7] . «شکایت ایران علیه آمریکا در دیوان بین المللی دادگستری؛ واشنگتن چگونه در دادگاه لاهه مغلوب شد». خبرگزاری میزان؛ 1 فروردین 1398. کد خبر: ۴۹۶۹۳۸.

https://www.mizanonline.com/fa/news/496938

[8] . «هدف مکانیسم حل اختلاف خرید زمان است». خبرگزاری کار ایران(ایلنا)؛ 29 دی 1398. کد خبر: 860810.

https://www.ilna.news/fa/tiny/news-860810

[9] . «صالحی: اگر فقط آمریکا برجام را ترک کند، ما متعهد می‌مانیم». تارنمای خبری بی‌بی‌سی. 17 شهریور 1396.

https://www.bbc.com/persian/iran-41209278

[10] . «روحانی: اگر اهداف برجام بدون آمریکا محقق شود، چه بهتر». تارنمای خبرآنلاین. 17 اردیبهشت 1397. کد خبر: 775091.

https://www.khabaronline.ir/news/775091

[11] . «رئیس جمهور در گفت‌وگوی تلویزیونی با مردم درباره برجام: برجام از ۱+۵ ، یک را از دست داده است». پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری. 18 اردیبهشت 1397. شناسه خبر: 104277.

http://www.president.ir/fa/104277

[12] . «درهای ایران روی دولت و شرکتهای ژاپنی باز است». پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری. 30 آذر 1398. شناسه خبر: 112932.

http://www.president.ir/fa/112932

[13] . «نیویورک تایمز؛ طرح برجامی پامپئو برای تصویب قطعنامه تسلیحاتی علیه ایران». خبرگزاری فارس؛ 8 اردیبهشت 1399.

http://fna.ir/ex2peq