مقدمه
صنعت کشاورزی در کشورهای توسعه‌یافته مانند کشورهای آمریکای شمالی و اروپا تقریبا در تمام بخش‌ها به صورت هوشمند اداره می‌شود. در کشورهای در حال توسعه نیز این صنعت در حال حرکت به سمتی است که از ظرفیت‌های هوشمندسازی در بخش‌های مختلف آن استفاده شود. استفاده از روش‌ها و فناوری‌های جدید می‌تواند باعث کاهش مصرف منابع در زمین‌های کشاورزی شود. مهم‌ترین مورد کاهش شدید مصرف آب می‌باشد که برای کشورهای بیابانی اهمیت بسیار زیادی دارد. ایران در مقایسه با کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی دارای منابع آبی بسیار محدودتری می‌باشد. با این حال همچنان در بسیاری از مناطق ایران آبیاری به صورت سنتی صورت می‌گیرد که باعث هدر رفت بسیار زیاد این منبع ارزشمند می‌شود. در سالیان اخیر آبیاری قطره‌ای رشد نسبتا زیادی در کشور داشته است اما در کنار استفاده از آبیاری قطره‌ای استفاده از سایر فناوری‌ها در صنعت کشاورزی می‌تواند مصرف منابع به خصوص آب را بیش از پیش کاهش دهد.
یکی دیگر از مشکلات بزرگ این صنعت در ایران، نحوه‌ی فروش محصولات کشاورزی می‌باشد. فروش محصولات کشاورزی در ایران در بازارهای سنتی صورت می‌پذیرد که عمدتا توسط دلالان کنترل می‌شود و نظارت دقیقی بر روی آن صورت نمی‌گیرد. این امر باعث شده است که محصول کشاورزی از زمین تا مشتری نهایی توسط چندین دلال خرید و فروش شود که علاوه بر کاهش کیفیت محصولات در اثر طولانی شدن فرآیند رسیدن کالا به مشتری نهایی، قیمت این محصولات چندین برابر شود.
استفاده از فناوری‌های جدید و بسترهای مبتنی بر اینترنت و تلفن‌های همراه می‌تواند باعث ایجاد تحول عظیمی در صنعت کشاورزی شود. این تحولات می‌تواند باعث ایجاد یک انقلاب اقتصادی در ایران شود چرا که در ایران قابلیت پرورش انواع محصولات کشاورزی و صادرات آن وجود دارد که می‌تواند باعث رشد اقتصادی در سطح کلان نیز شود. در این نوشته به بررسی چالش‌های این حوزه و ارائه‌ی راهکارهای مناسب برای برطرف نمودن چالش‌های مربوطه پرداخته شده است.
چالش/فرصت‌های اساسی صنعت کشاورزی در ایران
1- خرید و فروش محصولات کشاورزی به صورت سنتی و وجود واسطه‌های فراوان در این صنعت
در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه، یکی از مشکلات اساسی در صنعت کشاورزی و دامداری نوع خرید و فروش محصولات است. در این صنعت کشاورزان بیشترین تلاش را انجام می‌دهند و بیشترین میزان ریسک نیز مربوط به کشاورزان است. با این حال کمترین بهره‌ی مالی نصیب آنان می‌شود چراکه مدیریت خرید و فروش محصولات کشاورزی توسط شبکه‌ی وسیعی از واسطه‌های این حوزه کنترل می‌شود. راهکاری که برای مقابله با این مشکل پیشنهاد می‌شود فروش مستقیم و یا با حداقل تعداد واسطه‌ها می‌باشد. امروزه استفاده از بستر اینترنت و تلفن‌های هوشمند متصل به اینترنت همراه این امکان را به تمام شهروندان داده است تا به صورت آنلاین بتوانند محصولات مورد نظر خود را خریداری کنند. این امر باعث ایجاد انواع فروشگاه‌های آنلاین شده است. کشاورزان می‌توانند با فروش محصولات خود در فروشگاه‌هایی که خود ایجاد می‌کنند محصولات خود را با قیمت منصفانه‌تری به فروش رسانند و سود بیشتری را نصیب خود کنند. این کار باعث حذف تمامی واسطه‌های موجود در این مسیر خواهد شد. اما راه‌اندازی یک فروشگاه آنلاین با ظرفیت بالا برای فروش محصولات کشاورزی کار آسانی نیست و نیز با این حال کشاورزان نیاز به امکانات لجستیک خواهند داشت که معمولا در اختیار ندارند. از این رو شرکت‌هایی برای فروش بدون واسطه‌ی محصولات کشاورزی شکل گرفته است. خود این شرکت‌ها به نوعی یک واسطه‌ی فروش محسوب می‌شوند اما با برطرف نمودن نیاز‌های کشاورزان و افزایش حاشیه سود آن‌ها توانسته‌اند به حذف واسطه های اضافی در این صنعت کمک نمایند. پس تعدد این فروشگاه‌ها و توسعه‌ی زیرساخت‌های اساسی آن‌ها می‌تواند باعث کنترل قیمت، حذف واسطه‌ها، تسهیل فروش و افزایش درآمد کشاورزان شود.
2- محدودیت منابع کشاورزی به خصوص منابع آب و عدم استفاده‌ی بهینه از این منابع
امروزه فناوری‌های جدید در تمامی صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرند. در کشورهای پیشرفته‌ی آمریکای شمالی و اروپایی روش‌های کشاورزی نوین باعث کاهش مصرف منابع اساسی مانند آب، کود، سم، آفت‌کش‌ها و ... شده‌اند. در ایران در اکثر مناطق همچنان از روش‌های سنتی استفاده می‌شود. یکی از کارهایی در سالیان اخیر صورت گرفته است استفاده از روش آبیاری قطره‌ای می‌باشد. اما استفاده از این روش تنها در کاهش مصرف آب مؤثر است اما با استفاده از روش‌های نوین کشاورزی علاوه بر کاهش بیشتر مصرف آب می‌توان استفاده از سایر منابع را نیز بهینه‌سازی نمود. در ذیل مواردی از روش‌های کشاورزی نوین ذکر شده است:
الف) اینترنت اشیا: اینترنت اشیا در اکثر صنایع مختلف تحول بزرگی ایجاد نموده است. صنعت کشاورزی نیز از این فناوری بی‌بهره نخواهد ماند. استفاده از شبکه‌ای از سنسورها در زمین و جمع‌آوری داده‌های سنسورها، اطلاعاتی را در اختیار کشاورز قرار می‌دهد که می‌تواند با استفاده از آن‌ها تصمیمات مؤثرتری اتخاذ نماید. همچنین با استفاده از اطلاعات استخراج شده از این سنسورها، بسیاری از فعالیت‌ها مانند آبیاری، سم‌پاشی‌کوددهی و استفاده از آفت‌کش‌ها را می‌توان به صورت خودکار تبدیل نمود. این کار علاوه بر کاهش چشمگیر فعالیت فیزیکی کشاورز می‌شود، باعث بهینه‌سازی مصرف منابع اساسی نیز خواهد شد.
ب) تصویربرداری هوایی : یکی از خدمات جدیدی که در سراسر جهان به کشاورزان ارائه می‌شود، ارائه‌ی مشاوره و تحلیل های مبتنی بر تصویربرداری‌های هوایی می‌باشد. این نوع از تصویربرداری‌ها عموما با استفاده از تصویربرداری ماهواره‌ای و یا استفاده از پهپادها انجام می‌شود. این تصاویر مشخص می‌کنند که در کدام یک از نقاط زمین نیاز به آبیاری بیشتر، کوددهی، سمپاشی و یا آفت‌کشی می‌باشد. انجام فعالیت‌های مبتنی بر تصاویر ماهواره‌ای منجر به کاهش مصرف منابع اولیه در سطح زمین کشاورزی خواهد شد.
ج) گلخانه‌های هوشمند: این گلخانه‌ها به صورت نیمه‌خودکار و تمام خودکار ساخته می‌شوند. معمولا ظرفیت تولید در این گلخانه‌ها چندین برابر زمین‌های کشاورزی عادی می‌باشد. تمام عملیات مرتبط با استفاد از منابع در گلخانه‌ها به صورت خودکار انجام می‌شود و با استفاده از این کار مصرف منابع در این گلخانه‌ها کاملا بهینه می‌باشد.
د) روش‌های کشت نوین: امروزه در جهان روش‌های کشت سنتی در حال منسوخ شدن می‌باشند. روش‌های جدیدی مانند استفاده از مزارع عمودی، کشت هیدروپونیک و ایروپونیک علاوه بر کاهش بسیار زیاد در فضای مورد نیاز برای کشت، استفاده از سایر منابع را به شدت کاهش می‌دهد به گونه ای که با استفاده از این روش ها مصرف آب تا 95 درصد کاهش داشته است و میزان محصول در سطح تا 300 برابر رشد داشته است.
3- در دسترس نبودن اطلاعات مورد نیاز برای کشاورزان در خصوص حجم کشت محصولات در نقاط مختلف کشور
هر ساله در ایران بسیاری از کشاورزان به علت به فروش نرسیدن محصولاتشان با زیان‌های بسیاری مواجه می‌شوند. این کشاورزان به علت این که از حجم کشت محصولات توسط سایر کشاورزان اطلاع نداشته‌اند محصول اشتباهی را برای کشت انتخاب نموده‌اند و با یک بازار از پیش اشباع شده مواجه شده‌اند. در این حالت مجبور می‌شوند محصولات خود را با قیمت بسیار پایین به فروش رسانند و یا اینکه محصولات خود را به عنوان خوراک دام به خریداران تحویل دهند. برای این مشکل دو راهکار ارائه می‌شود که در ذیل بیان شده است.
الف) ایجاد سامانه‌های اطلاع‌رسانی و مشاوره: برآورد شده است که در ایران بیش از 60 درصد کشاورزان به تلفن‌های هوشمند دسترسی دارند. سایر کشاورزان نیز اکثرا در خانواده‌ی ایشان حداقل فردی وجود دارد که به این امکان دسترسی داشته باشد. بنابراین یکی از راه‌های بسیار مناسب درباره‌ی اطلاع دهی مناسب به کشاورزان استفاده از پلتفرم های مبتنی بر تلفن‌های هوشمند می‌باشد که کشاورزان می‌توانند با استفاده از ان به اطلاعات و مشاوره های مورد نیاز خود دسترسی یابند.
ب) فرآوری: بسیاری از محصولات کشاورزی که به فروش نمی‌رسند این قابلیت را دارند که مورد فراوری قرار گیرند. به عنوان مثال گوجه می‌تواند به رب و یا سس گوجه تبدیل شود. برای اکثر محصولات کشاورزی این امکان وجود دارد که به صورت غیر مستقیم وارد بازار شود یعنی در ابتدا یک مرحله فرآوری روی آن انجام شود و سپس وارد بازار شود. در صورت ایجاد زیرساخت‌های لازم این امکان وجود دارد که به جای فروش محصولات با قیمت‌های پایین و نزدیک به صفر، سود بیشتری حتی نسبت به حالت عادی نصیب کشاورز شود.
4- در دسترس نبودن نیروی کار مورد نیاز در فصل کشت و برداشت محصول
همواره در کشاورزی سنتی این مشکل وجود داشته است که در فصول خاصی مانند زمان کشت یا برداشت محصول، نیروی کار مورد نیاز برای کشاورزان وجود نداشته باشد. این مشکل در جایی پررنگ‌تر می‌شود که در این زمان‌ها دستمزد کارگران افزایش می‌یابد و کشاورز به ناچار مجبور به پرداخت این هزینه خواهد بود در غیر این صورت محصولش از بین می‌رود. با استفاده از فناوری‌های جدید، چندین راهکار برای این مشکل پیشنهاد شده است:
الف) توسعه‌ی پلتفرم‌های موبایل برای استخدام کارگر: با همه‌گیری استفاده از موبایل های هوشمند و توسعه‌ی این پلتفرم‌ها می‌توان به تعداد کاگرهای ماهر با دستمزد عادلانه دسترسی داشت.
ب) روباتیک: در کشورهای پیشرفته‌ی جهان بسیاری بسیاری از عملیات مربوط به کشاورزی به وسیله‌ی روبات‌ها انجام می‌شود. این عملیات شامل کشت، جمع‌آوری محصول، شخم زدن و ... می‌شود. برای انجام عملیاتی مانند سمپاشی و کوددهی نیز از پهپادهای مخصوص استفاده می‌شود.
5- قیمت بالای تجهیزات کشاورزی
تجهیزات کشاورزی عمدتا قیمت بالایی دارند به گونه‌ای که بسیاری از کشاورزان قادر به خریداری این تجهیزات نیستند. برای حل این مشکل می‌توان تسهیلاتی به کشاورزان ارائه داد اما با توجه به این که نرخ بازپداخت این تسهیلات بالاست و یا حتی در صورت پایین بودن نرخ بهره، خود مبلغ پرداختی مبلغ بالایی می ّاشد عملا این راه‌حل نمی‌تواند به کشاورزان کمک چندانی نماید. برای برطرف نمودن این چالش دو راهکار پیشنهاد شده است:
الف) سامانه‌های فروش تجهیزات دست دوم: کشاورزان بسیاری هستند که به کشاورزی خرد مشغول هستند. این دسته از کشاورزان نیازی به تجهیزات نو و با کیفیت بسیار بالا ندارند و تجهیزات قدیمی نیز می‌تواند نیاز آن‌ها را برطرف سازد. ایجاد بسترهای مناسب برای فروش تجهیزات محصولات کارکرده با قیمت مناسب می‌تواند به عنوان یک راهکار مناسب به این کشاورزان کمک نماید.
ب) سامانه‌های اشتراک‌گذاری تجهیزات: بسیاری از کشاورزان تجهیزاتی در اختیار دارند که در زمان خاصی از سال مورد استفاده‌ی خودشان قرار می‌گیرد. بسیاری از کشاورزان این تجهیزات را در اختیار ندارند. مالکان تجهیزات با استفاده از پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری می‌توانند در روزهایی که خود به تجهیزاتشان احتیاج ندارند با اشتراک‌گذاری تجهیزاتشان کسب درآمد نمایند و سایر کشاورزان نیز بدون پرداخت مبلغ بالایی برای خرید تجهیزات نیاز خود را برطرف نمایند.
6- آسیب‌پذیری بالای محصولات کشاورزی در مقابل شرایط نامساعد آب و هوایی
محصولات کشاورزی در مقابل شرایط آب و هوایی بسیار حساس می‌باشند. عوامل متعددی مانند توفان، سیل، تغییر ناگهانی دما، خشکسالی و بسیاری موارد دیگر می‌تواند موجب خسارات ستگین به محصولات کشاورزی شود. در کشورهای پیشرفته برای مقابله با این چالش‌ها و جلوگیری از زیان‌های احتمالی راهکارهای ذیل پیشنهاد شده است:
الف) کشاورزی در محیط بسته: کشاورزی در محیط‌های بسته این امکان را به کشاورزان می‌دهد که تمامی پارامترهای محیطی را تحت کنترل خود داشته باشند و تغییر شرایط جوی نتواند تاثیری بر محصولات کشاورزی داشته باشد.
ب) سامانه‌های پیش‌بینی: یکی از کاربردهای اینترنت اشیا جمع‌اوری اطلاعات مورد نیاز برای پیش‌بینی شرایط جوی می‌باشد. در کشورهای پیشرفته سامانه های بسیاری وجود دارد که اطلاعات آب و هوایی را در زمان مناسب پیش‌بینی می‌کند و در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد. این سامانه‌ها با شرکتهای بیمه نیز معمولا همکاری می‌نمایند.
7- نیاز رو به رشد جامعه به تولید بیشتر محصولات کشاورزی با افزایش جمعیت
پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050 جمعیت زمین به مرز 10 میلیارد نفر برسد. برای تامین غذای این جمعیت نیاز به تولید دو برابری محصولات کشاورزی نسبت به تولید فعلی می‌باشد. برای تولید این حجم از محصولات کشاورزی روش های فعلی کارآمد نیستند. برای تامین این حجم از محصولات کشاورزی راهکارهای ذیلل پیشنهاد می‌شود:
الف) کشاورزی دقیق: کشاورزی دقیق یک مفهوم کشاورزی نوین است که علاوه بر افزایش تولید و بهینه‌سازی استفاده از منابع کشاورزی به کاهش هزینه‌های تولید نیز کمک می‌نماید. کشاورزی دقیق با استفاده از فناوری‌های جدید از جمله استفاده از اینترنت اشیا، تحلیل داده‌ها و نیز گلخانه‌های هوشمند میسر می‌شود.
ب) مزارع عمودی: همان طور که قبلا ذکر شد این مزارع باعث افزایش چشمگیر تولید محصولات و بهینه‌سازی مصرف منابع می‌شوند.
8-کاهش کیفیت محصولات از مزرعه تا سفره‌ی مشتریان نهایی
هنگامی که محصولات از زمین‌های کشاورزی به مصرف‌کنندگان نهایی می‌رسند مدت زمان زیادی صرف انتقال این محصولات از مزرعه و نیز انجام معاملات میان واسطه‌ها می‌شود که باعث کاهش کیفیت و تازگی محصول می‌شود. این امر با توجه به افزایش حساسیت مردم نسبت به کیفیت محصولات خوراکی نگران‌کننده می‌باشد. راهکارهای ذیل برای رفع این چالش پیشنهاد شده است:
الف) مزارع شهری: ایجاد مزارع عمودی با ظرفیت بسیار بالا جهت تولید محصولات کشاورزی این امکان را برای فروشگاه‌ها و مراکز فروش در سطح شهرها فراهم می‌نماید که محصولات کشاورزی مورد نظر خود را از نزدیک‌ترین مزرعه‌ی موجود تهیه نمایند. این کار علاوه بر کاهش زمان تهیه محصول، به افزایش کیفیت و تازگی محصولات کمک می‌نماید. همچنین هزینه‌ی حمل و نقل محصولات از زمین کشاورزی به فروشگاه ها بسیار کاهش می‌یابد.
ب) برنامه‌های ردیابی: بسیاری از برنامه‌های مبتنی بر موبایل‌های هوشمند وجود دارد که مسیر طی شده‌ی کالا از مزرعه تا میز مصرف‌کننده‌ی نهایی را ردیابی می‌کنند. این برنامه‌ها با شفافیت بالا مشخص می‌کنند که کالا در چه مزرعه‌ای تحت چه شرایطی تولید شده است. چگونه فرآوری شده است. چگونه منتقل شده است و چه مراحلی را برای فروش طی کرده است. با استفاده از این برنامه‌ها می‌توان از کیفیت محصولات اطمینان حاصل کرد.
9- حجم بالای کارهای مزرعه و پیچیدگی در مدیریت مزرعه
مدیریت یک مزرعه شاید در نگاه اول کاری بسیار ساده به نظر برسد اما در واقعیت این کار بسیار پیچیده و سخت می‌باشد. پارامترهای بسیاری در کشاورزی مؤثر می‌باشد. مدیریت این پارامترها به صورت دستی بسیار مشکل است و ممکن است با خطاهای بسیار کوچک زیان بسیار زیادی نتیجه شود. شرکتهای بسیاری برای این چالش سامانه‌های مدیریت مزرعه را تولید نموده‌اند که علاوه بر دقت بالا گزارش های مورد نیاز را به صورت خودکار تولید می‌نمایند.
10- پایین بودن سطح علمی کشاورزان و بیگانه بودن با فناوری‌های جدید
برای افزایش آگاهی کشاورزان از فناوری‌های جدید، می‌توان از شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های مشاوره‌ای مبتنی بر اینترنت و موبایل‌های هوشمند استفاده نمود. اما یکی از راه‌های عملی می‌تواند اجرای طرح‌های پایلوت توسط استارتاپ‌ها باشد که با ارائه‌ی گزارشات مستند از افزایش بهره‌وری محصولات، کشاورزان را به استفاده از فناوری های جدید تشویق نمایند.
