سفالگران از زمان‌های بسیار دور و عملا از زمان آغاز این هنر، ظروف خود را تزئین می‌کردند تا داستان‌های خود را بر آنها به‌تصویر بکشند. روش‌های بسیار زیادی برای تزئین ظروف سفالی وجود دارد که در آنها از مواد بسیار گوناگونی استفاده می‌شود. یکی از این روش‌ها، لعاب کاری سفال است که در این تحقیق که برای علاقه‌مندان به آموزش سفالگری آماده شده است، به کاربرد این فرایند در ساخت ظروف سفالی خواهیم پرداخت.
لعاب اساسا ترکیبی از مواد است که وقتی به‌اندازه کافی حرارت می‌بیند به سطح ظرف سفالی جوش می‌خورد و پس از ذوب و به تبع آن سرد شدن، سطحی سخت و نه لزوما براق ایجاد می‌کند. فرایند لعاب‌کاری سفال، احتمالا یکی از پیچیده‌ترین مراحل در هنر سفالگری می‌باشد زیرا در این فرایند و همچنین در فرایند پخت، تعداد زیادی از مواد معدنی با یکدیگر برهم‌کنش می‌کنند و طیف وسیعی از ترکیبات را نتیجه می‌دهند.
در دستور تهیه لعاب‌ها از سه اکسید اساسی استفاده می‌شود:
فلاکس‌ها
پایدارکننده‌ها
مواد تشکیل‌دهنده شیشه
فلاکس‌های معمول حاوی سدیم، پتاسیم، و کلسیم هستند. این عناصر، نقطه ذوب موادی مانند سیلیکا و آلومینا را کاهش می‌دهند. لعاب‌ها نیازمند پایدارکننده‌هایی مانند آلومینا یا اکسید بور هستند تا گرانروی و جریان لعاب را تنظیم کنند. سیلیکا نیز ماده اصلی تشکیل‌دهنده شیشه در لعاب‌ها می‌باشد.
لعاب‌ها انواع بسیار زیادی دارند که با تغییر ترکیب پایه لعاب بدست می‌آیند و بر اساس خواص اولیه خود طبقه‌بندی می‌شوند. در اینجا به تعدادی از لعاب‌ها و کاربرد آنها می‌پردازیم.
انواع لعاب‌ها
خاکستر (Ash): اکسیدهای موجود در خاکستر حاصل از سوزاندن چوب، باعث ایجاد سطحی چند رنگ بر روی سفال‌های پخته‌شده می‌شوند. لعاب‌های خاکستر چوب و پتینه‌ها معمولا دارای گودی‌هایی بر سطح خود هستند.
سبز بیدی (Celadon): لعاب‌های براق و شفاف که معمولا به رنگ سبز، خاکستری، آبی یا زرد کهربایی هستند. رنگ آنها از وجود اکسید آهن در ترکیب آنها حاصل می‌شود.
چون (Chun): نوعی لعاب کدر با رنگ معمولا آبی روشن است و سطحی به‌ظاهر نرم و درخشان ایجاد می‌کند. رنگ این لعاب مانند لعاب سبز بیدی به آهن موجود در ترکیب آن وابسته است.
قرمز مسی (Copper red): برای حصول این رنگ قرمز و درخشان به پخت با شعله‌ی کاهنده نیاز است.
لعاب کریستالی (Crystalline): زمانی که گرانروی لعاب مذاب کم باشد، بلورهایی شناور در لعاب شیشه‌ای ایجاد می‌شوند. لعاب‌های شامل تیتانیوم، روی، یا ولاستونیت تمایل به تشکیل بلور حین پخت دارند.
ماژولیکا: یک لعاب سفید خالص و کدر بر پایه قلع یا زیرکونیم است.
لعاب ترک‌نما (Raku crackle): این لعاب نیازمند یک فلاکس با خاصیت قلیایی بالا است تا ظاهر ترک‌دار خود را ایجاد کند.
لعاب نمکی (Salt): افزودن سدیم به محفظه‌ی kiln هنگام پخت ظروف لعاب نخورده، یک سطح ناهموار (پوست پرتقالی) را نتیجه می‌دهد.
شینو (Shino): رنگ‌های مختلف و طبیعت‌گرای لعاب شینو از ذوب زودهنگام مقادیر زیادی از سدیم در پخت در یک اتموسفر کاهنده بدست می‌آید.
تِنموکو (Tenmoku): مقادیر متغیر آهن، رنگ‌های مشکی، قهوه‌ای تیره، یا زرد کهربایی این لعاب درخشان را نتیجه می‌دهد.
کاربرد لعاب در سفال چیست؟
لعاب کاری سفال باعث می‌شود که یک ظرف سفالی کاملا ساخته و پرداخته به‌نظر برسد و یک سفال معمولی را به یک اثر هنری شگفت‌انگیز تبدیل می‌کند.
مهم‌ترین کاربردها و دلایل استفاده از لعاب بر بدنه‌های سفالی و سرامیکی به‌شرح ذیل است:
دلایل هنری و دکوراتیو با ایجاد تنوع رنگی و نقوش بر سطوح سفال و سرامیک: یونانیان در نخستین روزهای هنر سفالگری، ظروف خود را لعاب‌کاری نمی‌کردند، زیرا این ظروف معمولا برای کاربردهای روزمره و پخت‌و‌پز استفاده می‌شدند. بعدها مصریان روش‌های لعاب‌کاری سفال را ابداع کرده و ظروف سفالین خود را تزئین کردند تا علاوه بر افزایش دوام، آنها را به آثار هنری شگفت‌انگیزی تبدیل کنند. نخستین لعاب‌های براق آبی-سبز، تا به امروز نیز محبوبیت دارند. نهایتا کارهای بسیاری در توسعه و پیشرفت روش‌های لعاب‌کاری صورت گرفت تا این فن به جایگاه والای کنونی خود رسید. هدف ابتدایی لعاب‌کاری، رنگ‌آمیزی و طراحی بر سطوح ظروف سفالی و سرامیکی با استفاده از مواد شیمیایی و سپس پخت آن است.
غیر قابل نفوذ کردن بدنه‌های متخلخل سفالین: در دوران قبل از ابداع فن لعاب‌کاری سفال، ظروف سفالی متخلخل بودند و نمی‌توانستند آب و مایعات را درون خود نگاه دارند. لعاب‌کاری سفال موهبتی بزرگ برای هنر سفالگری بود که موجب شد ظروف سفالی غیر قابل نفوذ گردند. مواد لعاب‌کاری خاصیت چسبندگی به سطوح ظروف سفالین و سرامیکی را دارند و حفرات و تخلخل‌های موجود در بدنه را می‌پوشانند و از غیر قابل نفوذ بودن همیشگی این ظروف اطمینان حاصل می‌کند. لعاب در دمای بالا به‌شکل همگن و یکنواخت ذوب شده و پوششی را بر روی سطوح ظروف سفالی ایجاد می‌کند.
افزایش دوام ظروف سفالی و سرامیکی: با لعاب‌کاری، یک لایه‌ی دیگر به‌شکل پوشش بر روی سفال ایجاد می‌گردد و با ضخیم‌تر شدن جداره، احتمال شکستن ظرف به‌مقدار زیادی کاهش می‌یابد. همچنین ویژگی نفوذ ناپذیری لعاب به گِل سفال اجازه نمی‌دهد که در تماس با آب و رطوبت استحکام خود را از دست داده و شل شود. به این ترتیب، لعاب‌کاری سفال موجب افزایش قابل توجه دوام ظروف سفالی و سرامیکی می‌گردد.
افزایش قابلیت مصرفی و بهداشتی تولیدات سفالی: ظروف سفالی ساده و فاقد لعاب، نمی‌توانند مواد غذایی مرطوب را به‌نحو مطلوبی درون خود نگه دارند و پس از مدتی شُل می‌شوند. پس از اعمال لعاب بر روی ظرف و پختن آن در دمای بالا، گِل و لعاب روی آن سخت می‌شوند. در همین حین، این فرایند موجب تغییراتی در مواد شیمیایی موجود در ترکیب لعاب شده و آن را برای مصارف غذایی ایمن می‌گرداند.
صافی سطوح سفال: پوشش لعاب، به‌شکل کاملا صاف و یکنواخت بر روی سطوح ظروف سفالی پخش می‌شود و به آن بافتی زیبا می‌دهد که لمس آن در نهایت خوشایند است. در نتیجه اعمال لعاب بر روی ظروف سفالین و سرامیکی موجب کاهش زبری سطوح می‌شود و این به‌نوبه خود از فرسایش شدید ظروف جلوگیری می‌کند.
لعاب‌کاری فرایندی بسیار ظریف و پیچیده است که باید با تسلط کامل بر روش‌های نوین لعاب‌کاری و همچنین سفالگری انجام شود و حتی کوچک‌ترین اشتباه موجب خراب شدن کل فرایند سفالگری می‌شود. هرچند آزمون روش‌های مختلف لعاب‌کاری چیزی است که باید در هر بار خلق یک اثر هنری سفالگری انجام شود، ولی لازم است قبل از هر چیزی فرایند لعاب‌کاری به‌خوبی و به‌شکل کامل آموخته شود.
