محصولات سفال و سرامیک سفال، به بدنه‌هایی گفته می شود که با خاکهای ثانویه -همچون خاک رس که دارای چسبندگی زیاد و درجه‌ی پخت کمتری است ساخته می شود و سرامیک به بدنه‌هایی اطلاق می شود که با خاکهای اولیه - نظیر کائولین، خاک سفید (ترکیبی از کائولین، کوارتز و سیلیس) و خاک استون ور دارای چسبندگی کمتری در مقایسه با خاکهای ثانویه بوده و به درجه‌ی پخت بالاتری - بیش از ۱۰۸۰ درجه‌ی سانتیگراد - نیاز دارد، گفته می شود.
۱- ضرورت وجود تعادل، تقارن و ایستایی در محصول ساخته شده.
۲- نداشتن آلونک، ناصافی، ناهمواری و نایکنواختی و ضمناً ظرافت ساخت.
۳- نداشتن لب پریدگی، عدم وجود سوختگی در روی سطح، نداشتن ترک در قسمت‌های درونی و بیرونی و برخورداری از پخت مناسب و یکسان در تمامی سطوح (حدود ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه‌ی سانتیگراد برای بدنه‌های رسی و حدود ۱۲۰۰ درجه‌ی سانتیگراد و بالاتر در صورت لزوم برای بدنه‌هایی از نوع خاک چینی و ...)
۴- در صورتی که بدنه دارای نقش یا نقوشی است، نقوش می بایست سنتی و اصیل و ملهم از فرهنگ محل تولید خود بوده و ضمناً از رنگ یا رنگهای ثابت برخوردار و با حرارت مناسب نیز پخته شده باشد.
۵- فقط محصولاتی که با روش‌های فشاری، ورقه ای، لوله ای، چرخ کاری و جیگر (با توجه به آنکه حتماً دارای نقش بوده و نقوش با دست و قلم بر روی محصول نقش شده باشد) ساخته شده باشد، در محدوده‌ی صنایع دستی قرار می گیرد.
۱- محصولات سفالی و سرامیکی، یا لعاب دار است و یا بدون لعاب. بنابراین استفاده از روغن جلا، واکس، روغن سوخته و ... که ظاهراً به جای لعاب به کار برده می شود و پوششی فاقد اصالت و ارزش فرهنگی و هنری روی محصول به وجود می آورد و ضمناً محصول را از شکل یک بدنه یا فرم سفالی خارج می کند و آن را شبیه به محصولی چوبی یا چرمی و ... به نظر می رساند کاملاً مردود بوده و چنین محصولاتی نباید کارشناسی و اصولاً پذیرفته شود.
۲- برای لعاب کاری، هرگز نباید از «لعاب سربی» (به واسطه‌ی ایجاد مسمومیت) استفاده شود و لذا فقط «لعاب قلیایی» یا «لعاب فریت» توصیه می شود. باید توجه داشت که استفاده از لعاب سربی به خصوص برای محصولات مصرفی کاملاً مضر بوده و بسیار خطرناک است.
۳- وجود پریدگی لعاب، سوختگی لعاب، شره شدن لعاب، لعاب نگرفتگی در قسمت‌های مختلف و عدم یکنواختی لعاب بر سطح بدنه، نشان از عدم مهارت کافی در لعاب کاری و نیز عدم توجه وافی به هنگام پخت محصول در کوره و یا درجه‌ی پخت نامناسب و یا عدم رعایت زمان کافی برای پخت محصولات دارد و بدیهی است که وجود چنین نقیصه‌هایی از کیفیت محصولات می کاهد.
۴- نقاشی رورنگی (نقاشی روی لعاب) فاقد ارزش هنری بوده و به سبب ناپایداری رنگ و نقش (عدم برخورداری از پخت پس از نقاشی) نمی تواند مورد توجه و عنایت قرار گیرد.
۵- در تولید محصولات سفالی و سرامیک هر منطقه صرفاً باید از طرح ها و نقوش و نیز رنگ لعاب ویژه‌ی آن استفاده شود و فقط در چنین صورتی است که محصولات و فرآورده‌های تولیدی از ارزش خاصی که همانا شناسایی هنری آن است برخوردار می شود.
۶- فرآورده‌های سرامیک دوغابی (قالبی) در صورتی در زمره‌ی آثار صنایع دستی محسوب می شود که از نقاشی روی محصول (با بهره گیری از قلم مو و دست و طرح‌های سنتی) و نیز انجام کارهای تکمیلی هنری برخوردار شود.
۷- هر محصول سفال یا سرامیکی لعاب دار باید حتماً دو بار در کوره با درجه‌ی پخت مناسب و با رعایت زمان مناسب (یک بار پس از ساخت و بار دیگر پس از لعاب کاری) پخته شده باشد. تنها در چنین صورتی است که می توان انتظار داشت. بدنه سفالین یا سرامیکی از استحکام و مقاومت لازم برخوردار بوده و لعاب نیز دارای دوام کافی است.
۸- محصول سفالی یا سرامیکی باید دارای کاربرد مشخص مصرفی یا تزیین توأمان بوده و در مجموع از ظرافت و زیبایی لازم برخوردار باشد.
خاکهای مورد استفاده در سفالگری به دو گروه خاکهای اولیه و خاکهای ثانویه تقسیم میشود که ذیلا به معرفی و ذکر خصوصیات، مهمترین آنها می پردازیم:
مهمترین و عمده ترین خاک از دسته خاکهای اولیه، خاک کائولن (=کائولین) است که با نام «خاک چینی» هم یاد شده است. این خاک، خاکی است نسوز که از آن در تهیه چینی آلات استفاده می شود و مقایسه با خاکهای ثانویه، از شکل پذیری کمتری برخوردار بوده ولی دارای دانه بندی درشت تری است.
کائولن، خاکی است با درجه خلوص بسیار زیاد که در درجه حرارتی معادل ۱۷۵۰ درجه سانتیگراد پخته می شود و پس از پخت به رنگ سفید در می آید، از این خاک به خاطر آنکه خالص است در تهیه لعاب و تهیه کاغذ هم استفاده میشود. گفتنی است که برای دستیابی به کائولن خالص تر اقدام به شستشوی آن میکنند تا «کائولن شسته شده» به دست آید به این ترتیب کیفیت بدنه و نیز کیفیت لعاب افزایش مییابد. کائولن شسته شده به طور عمده به صورت کلوخ یا فتیله عرضه می شود و حتی در اثر وارد کردن مختصر ضربه و فشاری خرد می شود. مهمترین معادن آن در کشور چین قرار دارد و ظروف چینی و بدل چینی کشور چین به خاطر استفاده از کائولن مرغوب، در سطح جهان شناخته شده بوده و مشهور است. از معادن خاک کائولن در ایران میتوان به معدن کائولن در «زنوز» واقع در 105 کیلومتری تبریز اشاره داشت
بال کلی از معروف ترین خاکهای ثانویه است که بر خلاف کائولین دارای دانه‌های بسیار ریز و آهن زیادتر بوده و از این رو خاصیت چسبندگی آن نیز خیلی زیاد است. نقطه ذوب بال کلی، پایین تراز نقطه ذوب کائولن بوده و رنگ آن در حالت طبیعی، به واسطهٔ وجود ناخالصی ها، تیره رنگ است ولی پس از پخت و با از بین رفتن ناخالصی‌های موجود در آن به رنگ کرم یا شیری در می آید.
بال کلی و کائولن، هر دو مکمل یکدیگر هستند، بدین جهت آنها را با یکدیگر مخلوط میکنند و مورد استفاده قرار میدهند. خاک بال کلی، بیشتر در نزدیک معادن زغال سنگ و نیز دلتای رودخانه ها یافت می شود. بال کلی، در 1300 درجه سانتیگراد متراکم و محکم میشود و درصد انقباض آن ۲۰ درصد است و آن را برای اصلاح گِل‌هایی که چسبندگی کمتری دارند، مصرف میکنند ولی مقدار آن نبایستی بیشتر از ۱۵ درصد باشد.
این خاک، از خاک‌هایی است که همیشه مورد توجه سفالگران بوده است چرا که دارای شکل پذیری بسیار خوبی بوده، به صورت رو باز در مجاورت رودخانه وجود دارد و بدون نیاز به عملیات خاص، قابلیت استفاده و کاربرد دارد.
خاک رس قرمز، که از خاکهای ثانويه است دارای مقادیر فراوانی از اکسید آهن است و بعد از پخت به رنگ زرد تیره، قرمز آجری، نارنجی و یا قهوه ای در می آید.
اکسید آهن موجود دررس‌های قرمز، نقش مؤثری به عنوان «کمک ذوب» داشته و از این رو درجه پخت این نوع خاک را پایین می آورد. این خاک به خاطر داشتن ناخالصی زیاد بعد از پخت دارای تخلخلی فراوانی بوده و در۱۱۰۰ درجه سانتیگراد کاملاً ذوب میشود و عمده ترین خاک مصرفی در «هنر-صنعت» سفالگری ایران است.
این خاک به واسطه داشتن آلومین زیاد و ناخالصی کم، دیرگداز بوده و در مقابل حرارت مقاومت زیادی دارد و از آن برای ساختن آجرهای نسوز و کوره‌های ذوب فولاد استفاده میکنند.
خاک نسوز در حالت طبیعی به صورت دانه بندی درشت یا کلوخه است و پس از خرد شدن و پودرشدن، قابلیت استفاده و کاربرد دارد.
این خاک در اثر حرارت به رنگهای کرم، شیری یا قهوه ای در می آید و در اکثر اوقات خاکهای دیگر مخلوط شده که در نتیجه نقطه ذوب را افزایش موجب فزونی خاصیت چسبندگی گل و نهایتا استقامت بیشتر محصولات تولید شده با آن می شود.
در زمره‌ی خاکهای ثانویه است و با بال کلی مشابهت دارد و تفاوت آن با خاک بال کلی، وجود مقدار ناخالصی بیشتر در خاک «استون ور» (Stone Ware) (=بدنه سنگی) است.
این خاک جهد ساختن ظروف «استون ور» به تنهایی مورد مصرف قرار میگیرد و در نطنز محصولاتی را با بهره گیری از این نوع خاک میسازند، چراکه از آن بدون افزودن مواد کمک ذوب و به واسطه خاصیت شکل پذیری خوبی که دارد میتوان استفاده کرد.
خاک «استون ور» در ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ درجه سانتیگراد پخته میشود و پس از پخت، رنگ آن از خاکستری روشن تا قهوه ای تغییر میکند. گفتنی است، به خاطر آنکه درجه پخت کوره‌های ایرانی پایین - در حدود ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد - است از این خاک جز در نطنز که گفته شد، در سایر مناطق سفالگری کشورمان استفاده نمیشود.
این خاک که از خاکسترهای آتشفشانی به وجود آمده است در دو نوع سدیم دار و کلسیم دار وجود دارد. از خاک بنتونیت به تنهایی استفاده نمی شود بلکه به واسطه آنکه نقطهٔ ذوب پایینی داشته، خواص چسبندگی مناسبی دارد و از قدرت شکل پذیری بالایی برخوردار است. از آن به مقادیر بسیار کم - یک تا دو درصد - به سایر خاکها اضافه میشود.
از خاک بنتونیت که منابع آن در ایران فراوان است در لعابهای سرامیکی نیز استفاده میشود و از آن به عنوان به تعلیق در آورندهٔ مواد لعاب بهره می گیرند.
منبع : خرید سفال و سرامیک ارزان
