قلمکاری واژه ای فارسی است و از ترکیب دو واژه قلم و کاری تشکیل شده است. قلمکاری یا هنر پارچه قلمکار یعنی به وسیله قالب و مهر بر روی پارچه ساده و بدون نقش، نقوش مختلفی تصویر شود. جنس پارچه قلمکاری از کتان، پنبه، ابریشم، چلوار و کرباس میباشد. بهترین جنس پارچه برای قلم کاری نخ میباشد زیرا الیاف پنبه بیشتر از الیاف پشم پذیرش رنگ دارد وکیفیت رنگ ان بهتر است.
پیدایش هنر قلمکاری در قرن ۴ یا ۵ هجری در دوره غزنویان بوده است که این هنر در قرن ۱۱ قمری در دوران شاه عباس به علت علاقه درباریان و توجه آن‌ها به صنعت قلمکاری به شهرت رسید. در آن زمان جنس لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه قلمکار تهیه بوده است. در دوران شاه عباس انواع مختلف قلمکاری وجود داشته است که معروف‌ترین نوع آن‌ها قلمکاری زر یا اکلیل بوده است. اوج گسترش قلمکاری در دوران صفویه بوده است و امروزه قلمکاری یکی از مهم‌ترین شاخه‌های صنایع دستی شهر اصفهان میباشد. شهر اصفهان در زمان صفویه پایخت ایران بوده است.
درگذشته حرفه قلمکاری به چیت‌گری یا چیت سازی مشهور بوده است.
در گذشته با قلم طرح‌های مورد نظر را بر روی پارچه نقاشی می‌کردند اما امروزه نقش‌های قلمکار به وسیله قالب‌های چوبی بر روی پارچه چاپ می‌شوند. قالب چاپ قلمکار را از جنس چوب درخت گلابی و زالزالک می‌سازند زیرا محکم‌تر است و قابلیت انعطاف پذیری بیشتری دارد. معمولا چوب درخت زالزالک را برای نقش‌های ریزتر انتخاب می‌کنند. برای اینکه یک شکل با چهار رنگ چاپ شود باید چهار قالب جداگانه تهیه شود.
عملیات تبدیل چوب به شکل قالب مورد نیاز را اسکله‌کاری یا طرح ریزی می‌نامند. پس از آماده شدن قالب برای جلوگیری از خشک شدن و ترک برداشتن آن را با پیه چرب می‌کنند.
نقش‌های مورد استفاده در پارچه قلمکاری عبارتند از: داستان‌های قدیمی ادبیات فارسی، موضوعات و وقایع تاریخی، مینیاتور، مناظر تاریخی، شکارگاه‌ها، کتیبه، ورزشگاه‌ها و زورخانه‌ها، تصاویر عشاق ایرانی، گل و بوته اسلیمی، رامشگران و نوازندگان، جانوران وحشی و اهلی و… میباشد.
یکی از مراحل حساس این حرفه رنگ‌سازی و رنگ‌کاری است که ازموادی مانند شیره انگور، کنجد، کتیرا، گل سرخ، گردو، زردچوبه، کرچک و … رنگ مورد نظر را تامین می‌کنند. ازماده کتیرا در تمام رنگ‌ها استفاده می‌شود زیرا از پخش شدن رنگ روی پارچه جلوگیری می‌کند. رنگ‌های اصلی که در هنر قلم کاری به کار برده می‌شود عبارت است از: آبی، سبز، زرد، سیاه، قرمز که از ترکیب این رنگ‌ها، رنگ‌های دیگری به دست می‌آید. مثلا از ترکیب رنگ سیاه و قرمز رنگ قهوه ای به وجود می‌آید. درگذشته رنگ مورد استفاده برای این هنر گیاهی بوده است. اما امروزه به علت دشواری تثبیت رنگ‌ها از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود.
از پارچه‌های قلمکاری برای سفره قلمکار، رومیزی قلمکار، روتختی، بقچه، سجاده، کیف، روسری، شال گردن، دستمال و … استفاده می‌شود.
۱٫جنس آن باید پشمی باشد.
۲٫رنگ آن طبیعی باشد و از کتیرا و گلیسیرین برای تثبیت رنگ آن استفاده شود.
۳٫نقش‌ها و رنگ های بیشتری در آن به کار برده شود زیرا در این صورت تعداد مهرها نیز بیشتر است و هر چه مهرها منظم‌تر باشد ارزش ان بالاتر است.
منبع : پارچه قلمکار
