نگاهی به تاریخ صنایع دستی دوره معاصر (16 صفحه)
نویسنده : فدایی،مریم
{IBهنر و صنعت دو واژه برای تـشخیص مـاهیت صـنایع دستی است که در دوره معاصر ایران مسیری را طیکرده است.برای آشنایی با سیر تحول و تغییرات عـمده در بدنه این صنعت و هنر می‌بایست به تاریخ فرهنگیعصر معاصر پرداخت که اواخر قـاجار و دوره پهلوی اول و دوم را دربرمی‌گیرد و تا پس از انـقلاب اسـلامی ادامهمی‌یابد.اقدامات اولیه برای ساختار تشکیلات صنایع دستی از دوره پهلوی شروع شد و بنا به سیاستگذاری‌هایوقت مقرر بود تا صنایع دستی در قالب بخشی از نیازهای تفاخرانه حکومت پهلوی وارد مسیر جدیدی شود.دراین‌بین هنرمندان و صـنعتگران صنایع دستی ایران از فرصت‌های پیش‌رو استفاده کرده و به احیا و توسعهتولیدات صنایع دستی ایران پرداختند.
این اقدامات و خط مشی دوره ابتدایی تاریخ فرهنگی معاصر ایران تاپس از انقلاب اسلامی ادامه یافت و هنرمندان با بـهره‌گیری از شـرایط موجود در کنار مشکلات عدیده اقتصادیناشی از جنگ،مهاجرت‌ها و تحریم‌های اقتصادی همواره در بازسازی و نگهداری و احیای این صنعت و هنرسعی وافر داشته‌اند.این مقاله به سرگذشت صنایع دستی معاصر ایران با توجه به نـخستین فـعالیت‌های فرهنگیدوره معاصر ایران می‌پردازد و چگونگی شکل‌گیری تشکیلات صنایع دستی ایران را در قالب یک سیستم دولتیمورد کنکاش قرار می‌دهد.
شکوه شاهکارهای هنری و صنعتی دوره‌های تاریخی ملت‌ها همواره نشان‌دهنده میزان تـوجه سـرانحکومتی همان عصر است که با حمایت‌های مادی و معنوی در ارتقا و رشد دست‌ساخته‌های فرهنگی آنشرکت داشته‌اند.کشور ایران نیز با تاریخ گسترده خود از عهد باستان تا معاصر توانسته به کمک اهـل هـنر،آثـار ارزشمند ادبی،هنری و علمی بـه فـراخور اوضـاع زمانه به وجود آورد که امروزه زینت‌بخش موزه‌های ایرانو جهان هستند.دراین‌میان برخی از آثار که حاصل تراوش ذهنی و عینی هنرمندان است و بـا عـنوان صـنایعدستی و هنرهای سنتی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ سنتی دارد،در نظام مـعیشتی‌بخشی از جـامعه،مهم به نظرآمده و گاها وسیله‌ای برای معرفی جلال و عظمت دستگاه حاکمه معرفی شده‌اند.
بنابراین با سیاستگذاری‌ها وبرنامه‌های تدوین‌شده سـران وقـت،بـسیاری از کارگاه‌ها و رشته‌های شاخص هنری صنایع دستی احیا و توسعهیافت که امـروزه می‌توان نمونه‌های آن را از دوره هخامنشیان و ساسانیان با ترویج هنر معماری و فلزگری اشیاینفیس و بافت پارچه‌های ایرانی دید.بعد از اسلام نیز بـا گـسترش کـارگاه‌های متفاوت هنری از سفال و سرامیک(*)کارشناس ارشد صنایع دستی
گرفته تا احـیای نـقش‌ها و طرح‌های ایرانی قبل از اسلام مانند زیورآلات سنتی،ادامه یافته است.
برای معرفی صنایع دستی معاصر ایـران مـی‌بایست اوضـاع فرهنگی و هنری بخشی از تاریخ ایران و شرایطرشد و ظهور دوباره برخی از رشته‌های صنایع دسـتی را مـورد بـررسی قرار داد.دراین‌بین معرفی برنامه‌ها،اقداماتاولیه،ذکر نام افراد و هم‌چنین سیاستگذاران فرهنگی و سیاسی مقطعی از تـاریخ دوره مـعاصر لازم بـه نظر می‌رسد.زمانی‌که هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران به علت اهمیت در برنامه‌های توسعه عـمرانی ایـن بخش از تاریخمعاصر ایران به‌نوعی مورد توجه قرار گرفته،توانسته است صنایع دستی ایـران را بـا تـشکیلات جدید سازمانی وبنیاد یک نهاد دولتی در مسیری از رشد و توسعه قرار دهد.
منابع این طـرح از سـایت‌ها،کتاب‌ها،مقالات تحقیقی،پایان‌نامه‌ها،گزارش‌های وزارت اقتصاد داراییسال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی و سـازمان صـنایع دسـتی پیشین برداشت شده است.بااین‌فرض که احیا وتوسعه و ترویج‌بخشی از فرهنگ و هنر ایران در قالب صنایع دسـتی دوره مـعاصر صورت گرفته و تا زمان حاضرادامه دارد،سعی شده به پرسش‌های زیر پاسخ دادهـ شـود:
1-در کـدام برنامه اقتصادی و زیربنایی دوره معاصر رسیدگی به اوضاع صنایع دستی به شکل کنونی موردتوجه و ارزیابی قـرار گـرفته است؟
2-فـعالیت‌ها و برنامه‌ریزی‌های دوره معاصر تاکنون در ارتباط با ارتقای صنایع دستی ایران و حمایتاز هنرمندان چـگونه بـوده است؟
3-هنرمندان دوره معاصر ایران در حوزه صنایع دستی چه کسانی بوده‌اند؟
4-کدام رشته‌های و زیررشته‌های صنایع دستی وهم‌چنین نـقش‌ها و طـرح‌های هنرهای سنتی و صنایع دستی ایراندر دوره معاصر احیا و توسعه‌یافته است؟
(به تصویر صفحه مـراجعه شـود)
ازآنـجاکه صنایع دستی معاصر ایران بخشی از فرهنگ و هـنرمحسوب مـی‌شود و در گذشته‌های دور به دلیل داشتن بار فرهنگیو دینی به آن هنر سنتی می‌گفتند،سـبب گـردید تا در تاریخ معاصربه دلیل ارزشـ‌های اعـتقادی آن‌که پشـتوانه‌های فـرهنگی و آیـینیطرح‌ها و نقوش سنتی و اصیل ایرانی است،بـه هـنرهای صناعیشهرت یابد.در عصر جدید به دلیل تولیدات گوناگون از این‌گونهدست‌ساخته‌ها و بنا به مـاهیت صـنعتی و هنری آن به نام صنایع
دستی که تـرجمه‌ی کلمه stfarcidnah است،معروفیت یـافته اسـت.
برای آگاهی به چگونگی تـحول و ثـبت و ضبط این‌گونه محصولات و رشته‌های هنری دوره معاصر ایرانمی‌بایست مروری بر اولین اقدامات دورهـ اول داشـت.بعدازآن‌آن لازم است اقدامات دوره دوم را در ارتباط بـاموضوع صـنایع دسـتی به یاری اسـناد و مـدارک باقیمانده طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌های فـرهنگی سـال‌های 1320 تا1352 دنبال نمود،چیزی که در سال 1432 در قالب یک طرح مورد بررسی و کنکاش قرار گـرفت.
ایـن بخش به عملکرد فرهنگی دوران اول و دوم معاصر ایـران و سـپس معرفی مـتولیان آن در ارتـباط بـا صنایعدستی معاصر پرداخته و درخـاتمه رشته‌های صنایع دستی احیا شده و نام صنعتگران و هنرمندان این دورهتاریخ معرفی می‌شود.
در دوره حـکومت پهـلوی اول بسیاری از ایده‌های روشنفکرانه دوره مشروطه اجـرا گـردید.سـال‌های 1304تـا 1320 دوره احـیا نامیده شد،زیـرا ایـران در زمینه‌های مربوط به هنرهای کاربردی پیشرفت خوبی کرد.بخشیاز این فعالیت‌ها حمایت جدی دولت وقت از برخی نـویسندگان بـود کـه با تالیف مقاله و ترجمه کتب خاص بـادرون‌مایه فـرهنگی و تـاریخی سـعی در احـیای فـرهنگ و تاریخ و تمدن باستانی ایران داشتند و در جهت اهداففرهنگی رضا خان گام برمی‌داشتند که درنتیجه باور و اندیشه مشاورانی مانند فروغی و...اقدامات خاصی به شرحزیر را انجام دادند:1
1-ایجاد انجمن آثـار ملی ایران،این انجمن در سال 1312 با هدف بازسازی آثار تاریخی و باستانی ایران
2.تاسیس شد و با تشکیل اداره باستان‌شناسی زمینه تلاش بعدی مهیا گردید.
3-تشویق پژوهشگران به تالیف و ترجمه کتب مربوط بـه تـاریخ ایرانباستان-تغییر تاریخ رسمی ایران بههجری خورشیدی از سال 1314.
4-کانون ایرانباستان که در سال 1310 با سرمایه انجمن زرتشتیان ایران برای معرفی فرهنگ و تمدنگذشته ایران تاسیس گردید.
5-تغییر نام کشور به ایـران در سـال 1313 که رضا خان با ترغیب سفارت ایران در برلین نام برخیاز شهرهای ایران را به نام نخستین خود بازگرداند.
6-برگزاری کنگره تاریخ فرهنگ ایرانباستان.درایـنراستا اولیـن کنگره در سال 1306 به همتپروفسور پوپ در فـیلادلفیا بـرگزار گردید و به‌این‌ترتیب شرایط لازم برای تحقیقات باستان‌شناسی و هنر توسطپوپ و ارنست هرتسفلد و...مهیا گردید.
7-فرهنگستان ایران در سال 1313 تاسیس و ارباب کیخسرو شاهرخ3و ذبیح بهروز در وزارت جنگ برخیاز واژهـ‌های پهـلوی را وارد دستور زبان فارسی نـمودند تـااینکه در سال 1314 به پیشنهاد محمد علی فروغیاساسنامه فرهنگستان ایران توسط وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه(اولین مدرسه صنایع دستی ایران)تنظیم گردید.در گروه فرهنگستان بخشی به عنوان اصطلاحات پیشه وجود داشت کـه بـه بخش پیشه و حرفهنرهای سنتی و صنایع دستی اشاره کرده است.
8-بهره‌برداری از نمادهای باستانی ایران در معماری در این دوره در ساخت کلیه بناهای فرهنگی و علمیمانند دانشگاه‌ها،آرامگاه‌ها،فرهنگستان‌ها...تماما از نمادهای کهن ایران استفاده شد.
پس از مطالعه بـرنامه‌های فرهنگی سال‌های 1320 تا 1347 مشخص می‌شود که ایدئولوژی فرهنگیرضا خان و تسلط بینش تجددگرایی و ملی‌گرایی او تاحدزیادی بر مجموعه تـصمیمات و برنامه‌ریزی‌هایفرهنگی دوره دوم پهلوی تاثیر گذاشته است.زیرا در دوره پهلوی دوم کلیه برنامه‌های فرهنگی از چـند خـصلتاساسی بـرخوردار شدند تاجایی‌که در سال 1346 شورای عالی فرهنگ و هنر متنی در زمینه سیاست فرهنگیکشور تهیه نمود که سال بعد بـه تـصویب رسید و ملاک تصمیم‌گیری در تمام عرصه‌های فرهنگی و هنریشد.متن سیاست فرهنگی ایران در سال 1348 بـا تـصویب شـورای عالی فرهنگ و هنر با یک مقدمه و 7 فصلتنظیم شد که در مقدمه آن سیاست فرهنگی ایران دوره پهلوی دوم بـه صراحت بیان و اهمیت تدوین آن تشریحگردید.5درادامه،این متن با جدیت به موضوع پاسـخگویی نیازهای فرهنگی ایران پافـشاری نـموده است که بایدبا برنامه جامع از یک سیاست کلی پیروی نماید.درنتیجه اصول چهارگانه‌ای تعیین شد که یکی از موارد آنتوجه به میراث فرهنگی،فراهم‌آوری امکانات لازم برای نوآوری فکری و هنری،معرفی فرهنگ و هـنر ایرانبه جهانیان و آگاهی از مظاهر فرهنگی دیگر کشورهای غربی بود.
برنامه‌های فرهنگی سال‌های 47 تا 57 از برنامه‌ریزی‌های سالانه وزارتخانه فرهنگ و هنر طبق مبانی وسیاست‌های فرهنگی سروسامان گرفت و تشکیلات اجرایی آن در حوزه فرهنگ تجدید سازمان یـافت.درایـنراستا تشکیلات و سازمان‌های اجرایی وزارت فرهنگ و هنر وقت و اطلاعات و جهانگردی بازنگری و نوسازیشدند و برنامه‌های آنها به عنوان ملاکی برای طراحی برنامه‌های فرهنگی مراکز دیگر معرفی و حتی بودجهخاص برای آن اختصاص داده شد.با توجه بـه اقـدامات دولت وقت وزارتخانه فرهنگ و هنر در سال 42 رسماعهده‌دار امور فرهنگی و هنری دوره دوم شد و یکی از نهادهای دولتی بود که به‌طورجدی متن سیاستفرهنگی کشور را در سال 47 اجرا نمود.
همزمان با تاسیس وزارت فرهنگ و هنر،شورای عـالی فـرهنگ و هنرتاسیس گردید و در کنار این شورا مرکز تصمیم‌گیری به‌طورموازی درون حکومت به وجود آمد که یک مرکزغیر رسمی ولی موثر در بخش فرهنگی بود.در فاصله سال‌های 1320 تا 1357 مراکز تصمیم‌گیری در حوزهفرهنگی اقدام به کـار نـمودند کـه با توجه به آمار،تـصمیم‌گیری در حـوزه مـیراث فرهنگی در مرتبه سوم اهمیتقرار داشت.
تمام این اهداف برابر با ارزش‌های چهارگانه برنامه‌های فرهنگی تدوین یافت که شامل:حفظ و اشاعهفرهنگ و هـنر بـاستان ایـران،همگانی شدن فرهنگ،گسترش فرهنگ و هنر مدرن(مـدرنزاسیون فـرهنگی وهنری6)و معرفی فرهنگ و هنر باستانی ایران به جهان است.
از دستاوردهای برنامه‌های فرهنگی دوره دوم،نهادینه‌سازی عرصه فعالیت‌های دولت و استفاده از دانش
?
بـرنامه‌ریزی در حـوزه مـدیریت دولتی است که باعث تغییر رویکرد طراحان فرهنگی و ظهور نـهادهای جدیدی شدهاست.درنتیجه با تفکیک وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌ها،تشکیلات حوزه‌های فرهنگی دولت قوام یافت و وزارتفرهنگ و هنر به عنوان ابزا اجـرایی سـیاست فـرهنگی بازسازی گردید.
قـبل از تـوضیح درباره‌ی مظاهر متفاوت هنری دوره معاصر که تحول حوزه‌های هنرهای سنتی و صنایع دستیخارج از آن غیر ممکن به نـظر مـی‌رسید،مـروری بر تقسیم‌بندی هنری خواهیم داشت:7دوره ول از سال 1289ه.ش تا 1320 ه.ش-دوره دوم از سال 1320 تا 1337-دوره سوم از سال 1337 تـا 1357.
دوره اول با سه گرایش در حوزه هنرهای سنتی شروع شد که به مکتب کـمال المـلک مـشهور است.اولینموسسه هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران که با عنوان مدرسه صنایع مستظرفه بـه تـربیت هنرجویان به روشغربی می‌پرداخت.این مدرسه با پرداختن به بخشی از برنامه‌های نوسازی فـرهنگی عـصر اول بـه احیای هنرهایسنتی و صنایع دستی ایران تخصیص داشت.مدرسه کمال الملک با همتمحمد غفاری مـشهور بـه کمال الملک به راه افتاد.او در سال 1329 ه.ق باهمیاری حکیم الملک وزیر معارف و اوقاف و صنایع مـستظرفه مـدرسه صـنایعمستظرفه را که بعدها به مدرسه کمال الملک شهرت یافت،بنیاد نهاد.8تجدیدحیات این مدرسه در دوره رضا خـان و بـه همت استاد طاهرزاده بهزاد بود که درتاسیس این مدرسه دخالت مستقیم داشـت.از شـاگردان او اسـتاد علی کریمیاست که در بخش‌هایی از فعالیت‌های فرهنگی دوره دوم با فرنگیس یگانگیمسافرت‌هایی به اقصی نقاط ایران برای تـجمیع و مـعرفی صـنایع دستی ایراننمود.9همزمان با کناره‌گیری کمال الملک از این مدرسه در اصفهان هنرستانیبرای احـیای هـنرهای سنتی که صنایع دستی ایران احداث گردید و سرپرستیآن به عهده دو تن از هنرمندان وقت یعنی عیسی بـهادری از اسـتادان طراح فرشو سپس حسین طاهرزاده بهزاد نقاش سنتی گذاشته شد.بنا بـه اهـمیت احیایصنایع هنری و فرهنگی اصیل ایرانی یکم مـهرماه سـال 1309 روز تـشکیلصنایع مستظرفه در تقویم رسمی ایران درج شد و در نمایشگاه لنـین گـراد قدمبزرگی برای نمایش آثار و هنرهای سنتی با عنوان نمایشگاه صنایع ظریفهایران در سال 1314 بـرداشته شـد.
10مدرسه صنایع قدیم که تـوسط طـاهرزادهبهزاد برای احـیای هـنرهای بـومی و سنتی به کار خود ادامه مـی‌داد در سـال1311 به هنرستان هنرهای زیبای کشور تغییر نام داد و با افتتاح دانشکدههنرهای زیبای دانـشگاه تـهران و متعاقبا در سال 1320 وزارت پیشه و هنر،تنظیم هـنرهای سنتی ایران را به هـنرستان هـنرهای ملی واگذار نمود.11
(به تـصویر صـفحه مراجعه شود)
این دوره با جنبش نوگرایی و گسترش دامنه جـنگ جـهانی دوم و برکناریرضا خان شروع شد.دورهـ‌ای جـدید در عـرصه فعالیت‌های فرهنگی هـنری ایـران که عوامل موثر آن ایـجاد نـوگراییهنری در دانشکده هنرهای زیبای دوره دوم است.12زیرا همزمان پس از تبعید رضا خان در سال 20،تحولاتجاری کشور دستخوش تـغییر گـردیده بود.پس از سال‌های نخست با تثبیت فـرهنگ،مـوقعیت عمومی حـکومتتصدی‌گری دولت در حـوزه فـرهنگ افزایش یافت.در دوره دوم سازمان‌های اجـرایی با عنوان اداره کل انتشارات وتبلیغات اداره هنرهای زیبا،شورای عالی جهانگردی،وزارت اطلاعات و جهانگردی،سازمان اوقاف،وزارتـ فـرهنگو هنر،بنیاد شاهی فرهنگستان‌ها تاسیس شـدند.یـکی از ادارات مـربوط بـه هـنرهای سنتی و صنایع دسـتی ایـن دورهاداره کل انتشارات و تبلیغات بود.برابر با تصویب‌نامه هیئت وزیران وظیفه این نهاد این بود کـه بـراساس تـقویتاحترام به شعائر ملی و با برنامه‌ریزی فرهنگی خـود اصـول آن را بـر پایـه آمـوزش خـاص پی‌ریزی کند که یکی از آنهاترغیب عموم به آموزش‌های هنری و فعالیت‌های صنایع دستی بوده است.13از دیگر سازمان‌های مربوطه،ادارههنرهای زیبا بود که با گسترش حوزه فعالیت‌های هنری دولت مـجبور به برنامه‌ریزی جدید شد.به‌این‌ترتیب ادارههنرهای ملی که در سال 1309 تاسیس شده بود بازسازی و به اداره هنرهای زیبا تبدیل گردید.هدف اساسی آن
ترویج آثار هنری،تشویق آثار گذشتگان،تاسیس نمایشگاه‌های سالانه نـقاشی ایـرانی،حجاری و سایر آثار هنریبه‌ویژه حفظ آثار ملی بوده است.14
همزمان با تاسیس شورای عالی جهانگردی معرفی مفاخر فرهنگی و هنری ایران به جهان آغاز شد که درسال 36 انجام گرفت.مـعرفی هـنرهای سنتی و صنایع دستی ایران توسط بخشی از فعالیت‌های شورای عالیفرهنگ و هنر انجام گرفت و سازمان جلب سیاحان برای معرفی ایران به جهانیان با خصوصیات مـلی بـه عنوانیکی از مراکز مرتبط با صـنایع دسـتی فعالیت خوبی داشته است.15
این دوره با تحول فرهنگ و هنر ایران با برپایی اولین بینال تهران در سال 1337 شروع شـد کـه با گردآوریو معرفی نـوپردازان هـنری در یک نمایشگاه بزرگ،جنبش نوگرایی را به رسمیت شناخت.این نوع برگزارینقش موثری در توسعه هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران و متعاقبا معرفی جدیدترین آثار هنرمندان ایرانی رادربرداشت.زیرا تحولات فرهنگی دوره دوم به‌آهستگی آغـاز شـده بود.به عنوان نمونه نقاشان نوآوری از مدرسههنری پاریس و نیویورک و طراحانی از لندن آمده بودند و آثار حاصل از کشفیات باستان‌شناسی جاودانگی هنرایران را آشکار می‌نمود تاجایی‌که هنرمندانی از دانشکده هنرهای زیبای وقت نخستین نمایشگاه خـود را بـر اینمبنا افـتتاح نمودند.با عزیمت هنرمندان به ایران آثار تقلیدی اروپایی به کنار گذاشته شد و آثار ایرانی گردآوریشد.ایـن هنرمندان اولین گردآورندگان هنر مردمی و ملی بودند و در کارشان ویژگی خصاء مـلی و فـرهنگیدیده مـی‌شد.
در این‌زمان محصولات صنایع دستی ایران رواج تازه یافت و هنرمندانی در زیرزمین گالری به نامبورگز تهران مشهورترین نمایشگاه هنری شـهر یـعنی خانه ایران را گشودند.بعد از خانه ایران سازمان دولتیبنیاد نهاده شد و کاری کرد کـه یـک گـروه خصوصی تا آنزمان انجام نداده بود.16هم‌چنین از رویدادهای مهماین دوره تاسیس هنرکده هنرهای تزیینی سـال 1340 با هدف تربیت کارشناسانی در زمینه هنرهای کاربردیو صنایع دستی بوده که امکانات مـناسبی برای ادامه تحصیل هـنرجویان و رشـته‌های جدیدی را در اختیار قرارمی‌داد.
در سال 41 شورای فرهنگی که ابتدا از نهادهای وابسته به دربار بود،تاسیس شد که هدف آن مطالعه واظهار نظر در امور فرهنگی و ارائه طرح‌های لازم برای توسعه و ترویج بین المللی فرهنگ ایران بـود.در اواخرسال 1345 پس از تصویب طرح مناسب سعی در گسترش هنر و بزرگداشت هنرهای اصیل ملی به‌منظور ارتقایسطح هنر ایران و تکریم هنرمندان و معرفی هنر ایران به جهان داشته است.یکی از آنها ایجاد مرکز صنایعدستی،برپایی گـالری‌های هـنری،ترتیب دادن نمایشگاه‌های بزرگ در سطح جهان،تشویق و ترغیب صنعتگرانبه امور برنامه‌های وزارت و فرهنگ و هنر بوده است.17
آغاز مشروطه تا سال 1287 ه.ق اواخر دوره احمدشاه به عنوان عـصر قـراردادهای مربوط به میراث فرهنگیمعرفی شده است.زیرا با هجوم استعمارگران در دوره قاجار دولت وقت در سال 1286 ه.ش درصدد حمایت ازمیراث فرهنگی برآمد و با تاسیس وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در اجرای قانونمند کردن حمایت‌هایمعنوی و مـادی آن تـلاش کرد.بعدها بخش معارف این وزارتخانه به امور آموزشی و بخش اوقاف به امورموقوفات و بخش صنایع مستظرفه(صنایع دستی)به عهده فرهنگ و هنر گذاشته شد.از اولین اقدامات،تاسیسانجمن آثار مـلی بـه هـمت ذکاء الملک فروغی وزیر امـور خـارجه در سـال 1300 برای رسیدگی به مسائل مربوطبه میراث فرهنگی بوده است.این انجمن تنها نهاد دولتی در زمینه میراث فرهنگی بود و تلاش بعدی آن درراسـتای نـگهداری از صـنایع مستظرفه صنایع دستی به‌منظور حفظ شیوه‌های ساخت آثـار هـنری کهن ایرانی بود.این اداره تا سال 1342 ه.ش فعال و سپس بنا به گستردگی وظایف و فعالیت‌های فرهنگی و هنری یک سال بـعدبه عـنوان وزارت فـرهنگ و هنر ارتقاء یافت.
قبل از انقلاب اسلامی مراکز متعددی در این حـوزه فعال بودند که اداره کل هنرهای سنتی تابع وزارتفرهنگ و هنر متولی حمایت و حفظ دستاوردهای صنایع هنری ایران بوده اسـت کـه بـخشی از فعالیت‌هایآن به انجام پژوهش‌های مردم‌شناسی و هنرهای سنتی معطوف بود.پس از انقلاب اسـلامی و ایـجاد تغییراتدر تشکیلات آن سازمان،سازمان میراث فرهنگی در سال 1364 تاسیس و با ادغام واحدهای مانند مرکزباستان‌شناسی ایران،مرکز و مـوزه مـردم‌شناسی،دفـتر آثار تاریخی،موزه ایرانباستان،اداره حفظ میراث فرهنگیاستان‌ها،اداره کل موزه‌ها،اداره کل بناهای تـاریخی،اداره کـل کـاخ‌ها،سازمان ملی حفاظت آثار باستانی،اداره
کل کاخ گلستان به همراه اداره کل هنرهای سـنتی بـه کـار خود ادامه دهد.نهایتا در سال 1385 سازمان صنایعدستی ایران با تشکیلات جدای خود تحت پوشـش سـازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته و متولی حفظو حراست و حمایتاز دستاوردهای صنعتی و هنری ایـران شـود.18
صنایع دستی به عنوان نمادی از میراث فـرهنگی هـر ملت و یکی از دستاوردهای مهم فرهنگی و هنری برایتجلی شکوه و قدرت در هر دوره‌ای از تاریخ کـشورها بـه حـساب می‌آید.
اهمیت به صنایع دستی پس از جنگ جهانی دوم با محتوای فرهنگی و هنری مورد توجه کـشورهای پیـشرفتهجهان قرار گرفت.از 10 ژوئن سال 1964 میلادی نخستین کنگره جهانی با شرکت مسئولان اجرایی بـیش از 40کـشور جـهان در نیویورک برگزار شد که در قطعنامه پایانی آن تاسیس شورای جهانی صنایع دستی به عنوان نهادوابسته بـه یـونسکو تـصویب شد.از همان سال با تاسیس این شورا صنایع دستی به صورت بـخشی از حـیات فرهنگی-اقتصادی ملل مورد توجه قرار گرفت.ایران که تا آنزمان داعیه پیشرفت و تحول صنعتی شـدن را در سـر داشتاز سال 1347 ه.ش توسط سازمان نوپای صنایع دستی ایران به عضویت شورای جـهانی صـنایع دستی و به همراهآن به دلیل آسیایی بـودن،بـه عـضویت مجمع آسیا و اقیانوسیه شورا درآمد.
برای شـناخت چـگونگی شکل‌گیری سازمان صنایع دستی ایران با تشکیلات سازمانی و مدون آن می‌بایست بهگذشته‌های بسیار دور بـازگشت،بـه اولین جرقه‌های حفظ و حمایت از هـنرهای سـنتی و صنایع دسـتی دوره مـعاصرکه بـه زمان احیای مدرسه صنایع مستظرفه بـازمی‌گردد و بـه همتکمال الملک فعالیت می‌کرد.این مدرسه بعدها با تغییر نام با عـنوانمدرسه هـنرهای ملی در دل دانشکده هنرهای زیبا قرار گـرفت و راهجدیدی را طبق اصول آکـادمیک طـی نمود و به تربیت استادان وهـنرمندان دوره مـعاصر همت گماشت.صنایع دستی با پشتوانه‌هایفرهنگی و هنری خود در نقاط مختلف ایران به‌ویژه روسـتاهاوسیله‌ای بـرای معیشت مردم محسوب می‌شد و مـی‌توانست در یـکچارچوب قـانونمند حمایت شده و از خـطر انـقراض محفوظ بماند.بنابراین مـتولیان سـازمانی و نهادهای دولتی که تا سال 1343 وظیفهصیانت از آن را در ایران به عهده داشتند با برنامه‌ریزی فرهنگی ازجـانب وزارت امـور اقتصاد و دارای وقت کلیه فعالیت‌های مربوطبه صـنایع دسـتی خود را زیـرمجموعه فـعالیت یـک مرکز جدید و نوپاقرار دادنـد که بعدها به آن سازمان صنایع دستی گفتند.برای تشکیلاین سازمان اشخاص خاصی دخالت داشتند کـه یـکی از آنها فرنگیسیگانگی از خانواده‌های زرتشتی ایران و دخـتر اربـاب کـیخسرو شـاهرخ بـوده است.
همزمان با شروع فعالیت‌های فرهنگی دوره ابتدایی معاصر با تاسیس انجمن‌های متفاوت مانند آثار مـلیایران،کـانون ایـران‌باستان و تشویق محققان به ترجمه و تالیف کتب،کـنگره‌های تـاریخ و فـرهنگ ایـران‌باستانبه‌منظور مـعرفی عـظمت گذشته با همیاری مشهورترین استادان تاریخ هنری مانند آرتور اپهام پوپ19برگزار و درارتباط با موضوع احیای صنایع دستی قدم‌های موثری برداشته شد.اولین اقدام تجمیع هنرمندان و صنعتگرانسنتی‌کار ایـران در تهران و اصفهان برای انجام فعالیت‌های هنری بوده است که تعدادی از این افراد پس از پایانکار در تهران ماندند و برخی در اصفهان اقامت کردند که در آنزمان در آنجا هنرستانی برای حفظ و آموزشصنایع دستی بنیاد شد.در تـهران نـیز کارگاه ویژه هنرهای زیبا ساخته شد و برای استخدام و تهیه هدایای رسمیو تزیینات دولتی به فعالیت پرداخت.20
تا سال 1343 نهادهای سازمانی مختلفی متولیان صنایع دستی بودند که با اشکال مـتفاوتی بـه وضعیتروستائیان و حرف صنعتی و هنری می‌پرداختند.وزارتخانه فرهنگ و هنر در سال 42 وظیفه انجام امور فرهنگیو هنری دوره دوم را به عهده داشت و سیاست‌های فرهنگی کشور را تا سال 47 اجـرا مـی‌نمود و ازآنجاکه کلیهبرنامه‌ریزان فرهنگی 8 هدف اصـلی را تـا سال 47 مد نظر داشتند،مجموعه اهداف آنها با حفظ و احیاء و توسعهو ترویج و آموزش مواریث فرهنگی و هنری همراه شد.دراین‌راستا سعی بر این بود کـه بـا گسترش فعالیتنهادهای مربوطه،بـه تـوسعه فعالیت‌ها و اجرای طرح‌های فرهنگی خود اقدام نمایند.درحقیقت تمام این اهداف
برابر با ارزش‌های فرهنگی‌ای تدوین شده بود که اهم آن اشاعه فرهنگ و هنر ایرانباستان بوده است.به اینعلت از سال 1289 تـا سـال 1320 که شروعی برای برنامه‌ریزی فرهنگی دوره دوم محسوب می‌شود،فعالیت‌هایهنری صنعتی مدرسه صنایع مستظرفه با شرایط جدیدی ادامه یافت و با تاسیس هنرستان اصفهان به احیایاین هنر پرداخت.از سال 1320 تا سال 1340 کـه بـا تاسیس هـنرکده هنرهای تزیینی همراه بود،کلیه نهادهاو مراکز سازمانی به صورت پراکنده و گسترده به وظیفه خود در قبال صـنایع دستی انجام وظیفه می‌کردند.درسال 1342 آن میراث ازدست‌رفته و مختصر نیمه جان صـنایع دسـتی تـوجه مدیران کشور را به خود جلب نمودو تصمیم به نجات صنایع دستی کشور از نابودی گرفتند.آنان علاوه بـر بـازبدهی مادی و معنوی و امرار معاشیکه روستائیان از آن داشتند،از صنایع دستی حمایت قانونی به عمل آورده و از ایـن راه از مـهاجرت روسـتائیان بهشهرها جلوگیری شد.
طبق طرحی که از جانب وزارت امور اقتصاد و دارایی به عنوان متولی اصلی صـنایع دستی در آن‌زمانداده شده بود و اداره‌ای با عنوان مرکز صنایع کوچک و دستی در آن وزارتخانه بـه فعالیت‌های مربوطهمی‌پرداخت،مقرر گـردید تـا برای تجمیع اطلاعات لازم و به‌دست‌آوردن آمار از طریق سازمان‌هایی که تا آنزمان فعالیت‌هایی با صنایع دستی داشتند مانند وزارتخانه فرهنگ و هنر،کشاورزی،آموزش و پرورش،سازمانجلب سیاحان به نظام درستی برای اجرای کار خود دسـت یابند.متاسفانه در آغاز انجام کار میزان اطلاعات بهدستآمده از کارهای دستی و اصیل در محیطی که سخن از کارخانه‌های صنعتی بزرگ بود قدری ناآشنا تلقیمی‌شد و به‌دست‌آوردن اطلاعات لازم در شروع کار غیر ممکن به نظر می‌رسید.درنـتیجه بـا پشتیبانی وزیر وقتو از لابلای گزارش‌ها و مصاحبه‌های صورت‌گرفته اطلاعات اولیه ولو ناقص برای هدف بزرگی که در پیش‌روبود جمع‌آوری گردید و گزارش دقیقی توسط کارشناسان سازمان برنامه و اقتصاد وزارتخانه تهیه و به مورد اجراگذاشته شـد.اولیـن گزارش درخصوص فعالیت‌های هنری دست‌بافان یزد به دست آمد که کمک موثری برایشروع فعالیت‌های بعدی در تحقق‌بخشی به هدف اصلی نمود.21
در رابطه با شناسایی اولیه از صنایع دستی معاصر ایران و شـناخت رشـته‌های آن استفاده از نیروی متخصصدر حوزه صنایع دستی دور از ذهن به نظر می‌رسید.بنابراین استاد علی کریمی نگارگر مشهور که مدتی در مدرسههنرهای ملی تهران فعالیت داشت،به همکاری دعوت شد.ویـ ابـتدا مـی‌بایست هدف و سیاستگذاری مرکزنوبنیاد و نحوه هـمکاری بـا سـازمان‌های دولتی را روشن نماید.برای انجام این کار مقدمات کار مهیا گردید سپسبا 18 ماه سفر به اکثر استان‌ها به همراهی استاد عـلی کـریمی و سـفرهای انفرادی،اطلاعات ممکنه جمع‌آوری وحتی نمونه‌های لازم خریداری گـردید.البـته این کار خالی از اشکال نبود زیرا مصاحبه با صنعتگران نتیجه درستیدربرنداشت و اعداد و ارقام بهدستآمده گاها با واقعیت انطباق نـداشتند.
بـنابراین بـه اجبار به بازارهای فروش،کاروانسراها و کارگاه‌های تولیدی صنایع دستی اسـتان‌ها رجوع کرده و به دنبال یافتن سرنخ بودند.پس از تمرکزاطلاعات جمع‌آوری‌شده با معرفی این رشته‌های تولیدی هنری به دولت و کسب حـمایت‌های جـدی طـرحصنایع دستی وارد مرحله نوینی می‌شود.22در پایان فعالیت 6 ماهه طبقه بالای ساختمان وزارتـ‌خانه تـجهیز ونمونه محصولات جمع‌آوری‌شده سطح استان‌ها به نمایش گذاشته شد که بهترین نمونه آن آثار کلاقه‌ای تبریزو اسـکو بـود.در ایـن‌زمان محمد نراقی23یکی از بهترین طراحان صنایع دستی از فرانسه به تهران آمد و وظـیفهکارشناسی طـرح و نـقوش سنتی را به عهده گرفت.
در راستای کار،فعالیت‌های مربوط به احیای صنایع دستی را به دو بـخش کـارشناسی فـنی و کارشناسیهنری تقسیم کردند که بیشتر برای شناخت رنگ‌ها و طرح‌ها و شیوه‌های تولیدی بود.با بـرنامه‌ریزی بـرایدعوت از استادان خارجی،آموزش درست فنی به استادکاران،توسعه کارگاه‌های صنایع دستی استان‌ها و جـلوگیریاز نـابودی و تـنزل کیفیت محصولات صنایع دستی،اقداماتی به عمل آمد.در ابتدای امر کارشناسان کار رویرنگ‌ها،چـگونگی سـاخت و...را انجام داده و طرح‌ها را از حالت اولیه خارج و با مطالعه بر خصوصیات هر استانبه‌لحاظ نوع شـاخصه‌های فـرهنگی و ریـشه‌دار سنتی آن درصدد احیای نقوش و طرح‌های سنتی و کهن برآمدندو طرح‌هایی برای توسعه و ترویج صنایع دستی بـین عـموم مردم در این‌زمان به اجرا درآمد.هم‌چنین کارشناسانفنی در نقاط مختلف به شناسایی و احـیا و تـوسعه بـرخی رشته‌های سنتی صنایع دستی استان‌ها اقدام نمودند.
اعزام کارشناسان فنی به کارگاه‌های سنتی و دعوت از اسـتادان بـرخی کـشورها مانند ژاپن برای بهبود چسبخاتم‌کاری یکی از فعالیت‌های مذکور بود.هم‌چنین برای جلب عـلاقه‌مندی فـرزندان خانواده‌های صنعتگرانسنتی به ادامه کار پدران،درصدد برآمدند تا شرکت‌های تعاونی در سراسر ایران ساخته شود.با ارائه طـرح‌ها
و نـقوش تازه مطابق با مفاهیم فرهنگی و سنت اصیل ایرانی توسط هنرمندان و کارشناسان بـرجسته دانـشکدههنرهای زیبای وقت که به اجرا و تهیه نـقوش دسـت داشـتند،در صنعتگران و استادکاران روحیه حمایت از صنایعدستی را قبل از هـر قـدمی تقویت نمودند.درنتیجه با دایر نمودن 27 اتحادیه و شرکت تعاونی صنایع دستی در 27منطقه ایـران و قـرار داده هیئت مدیره برای هـر کـدام به رتـق‌وفتق وضـعیت صـنایع دستی پرداختند.
کلیه بررسی‌ها و مسافرت‌ها شـامل اطـلاعاتی مانند:شناخت انواع صنایع دستی رایج هر منطقه،افراد شاغلدر صنایع دسـتی هـر منطقه،تعداد کارگاه‌های موجود،میزان تـولید،شرایط کار در کارگاه‌ها،نـوع وسـایل و ابزار کار،کارمزد صنعتگران،انـواع مـواد مصرفی اولیه،بهای مواد اولیه خریداری‌شده،قیمت تمام‌شده،چگونگی توزیع وفروش و میزان قـدرت فـروش در خارج از منطقه منجر به بـررسی نـهایی بـرای تشکیل شرکت تـعاونی شـد.درنهایتبا جمع‌بندی کلیه اطـلاعات طـرح اساسنامه مرکز صنایع دستی ایران با مشاوره نمایندگان وزارت فرهنگ و هنر،وزارت کار و امور اجـتماعی وقـت،سازمان برنامه و بودجه،وزارت کشاورزی،سـازمان جـلب سیاحان و کـارشناسانوزارت اقـتصاد و دارایـی تهیه و در تاریخ 1343 در اختیار مـجلس قرار داده شدإ و در جلسه روز 26 همان ماه بهتصویب هیئت وزیران رسید.24
به‌این‌ترتیب سازمان صنایع دستی به وجـود آمـد و فعالیت خود را به صورت قانونمند و جـدی آغـاز نـمود و بـارهبری دولت و در اخـتیارگذاری حداکثر امکانات از طـریق وزیـر وقت سازمان صنایع دستی نوپا موفقیت‌هایچشمگیری یافت.بیشتر محصولات صنایع دستی که در فاصله سال‌های 45 تا 52 احـیا گـردیده بـود روند توسعهو ترویج خود را طی کرد.اولیـن نـمایشگاه صـنایع دسـتی در تـاریخ مـهرماه سال 1345 افتتاح و با شرکت در نمایشگاه‌های خارجی هنر ایرانبه جهان معرفی شد.25
پس از انقلاب اسلامی در سال 1360 سازمان مذکور و شرکت‌هایصنایع دستی به استناد مصوبه هـیئت وزیران به صورت یک شرکتدولتی یکسان با عنوان سازمان صنایع دستی ایران در مجموعه وزارتصنایع و معادن به فعالیت خود ادامه داد و موضوع تولید-خریدمحصولات صنایع دستی و توزیع و فروش آنها را علاوه بر فـعالیت‌هایحاکمیتی مـانند آموزش و تحقیق و ترویج را در دستور کار خود قرار داد.در دوران سازندگی با عدم تمرکز و منطقه‌ای کردن فعالیت‌ها در سال69 سازمان صنایع دستی ایران فعالیت‌های خود را در قالب 10 شرکتمنطقه‌ای در سراسر ایران ساماندهی نمود.سپس بـخشی از وظـایف خودمانند تولید،خرید،بازاریابی و فروش،تهیه و توزیع مواد اولیه و ابزارکار را به شرکت‌های سهامی محول نمود.به‌این‌ترتیب امور بازرگانیصنایع دستی رشد فوق‌العاده‌ای یافت و کـلیه فـعالیت‌های حاکمیتی را تحت الشعاع خود قـرار داد.
سـرانجام در سال1376 مجمع عمومی سازمان صنایع دستی وقت 9 شرکت منطقه‌ای خود را بنا به دلیل مالی منحل و تنها شرکتبازرگانی صنایع دستی را حفظ نمود تا این شـرکت کـلیه مسئولیت‌ها را به دوش گیرد.هـمچنین در راسـتای اساسنامهمصوبه سال 60 سازمان صنایع دستی ایران توسعه کمی و کیفی صنایع دستی کشور اعم از شهری و روستایی،جمع‌آوری اطلاعات و آمار،تحقیقات فنی لازم،فراهم‌آوری زمینه تشکیل و تقویت شرکت‌های تعاونی صنایعدستی،آموزش فنی،تـربیت نـیروی انسانی،اعطای کمک‌های مالی و فنی به صنعتگران و هنرمندان،تولید،خرید،فروش،صادرات،بازاریابی و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی را به عهده داشت.26
در شهریور سال 1380 براساس ضرورت بازنگری سازمان صنایع دستی ایران در چـارچوب بـازسازی ساختاروزارت صـنایع و معادن سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در همان سال مصوبه سال 1384 وابسته به وزارتصنایع و معادن گردید.نهایتا در دولت نهم به سـال 1385 با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ادغام به شکلمعاونت به کار خـود ادامـه داد.27
مرکز صنایع دستی که بعدها با عنوان سازمان صـنایع دسـتی ایران به وظیفه ملی و فرهنگی خود عملمی‌نمود،یک سلسله اقداماتی را به عمل آورد کـه مـهم‌ترین آن عـبارتند از:شناخت استعدادهای مناطق شهری وروستایی که با مطالعات وسیعی در سراسر کشور انجام گرفت که نـتیجه بررسی‌ها شامل 85 جلد گزارش و نشریه
اقتصادی و آمار است.به موازات آن نسبت به رفـع نیازهای هنرمندان در زمینه آمـوزش فـنی،تهیه مواد اولیه،ابزار کار،ایجاد بازار و خرید،اقداماتی انجام گرفت و در طی این مدت برای آموزش فنی و تجهیز نیروی انسانیکارشناسان به تمام شهرها و بخش‌ها و دو هزار روستا سفر کردند.در سراسر ایران 850 کـارگاه نوسازی شد و30 کارگاه نمونه احداث گردید:25 شرکت تعاونی صنایع دستی در رشته‌های نساجی و رنگرزی،سوزن‌دوزی،پوستین‌دوزی،سرامیک،نازک‌کاری و خراطی چوب،خاتم‌سازی و قلمزنی احداث گردید که تا سال 57 به 72شرکت تعاونی افزایش یـافت.هـمچنین برای تولید مواد مصرفی 12000 طرح اصیل تهیه و اجرا شد و نتیجه آنخروج صنایع دستی از حالت روستایی بود که منجر به شناخت بازار فروش شهری و خارجی شد.فروشگاه‌هایمختلف صنایع دستی ایران در شـهرهای تـهران،اصفهان،شیراز،زاهدان،کرمان و سنندج ایجاد شدند و درکشورهای آلمان غربی،ایتالیا،بلژیک نمایندگان فروش صنایع دستی به وجود آمد.تا سال 1352 در 47 کشورجهان تولیدات صنایع دستی ایران فروش دائمی داشـت و در نـمایشگاه‌های خارجی و داخلی این آثار به فروشمی‌رسیدند.28
برای تولیدات صنایع دستی با کیفیت بالا در خلال سال‌های فوق دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت تنظیمگردید مانند:استفاده از استادکاران ماهر در استان‌های گیلان،مازندران،کرمان،سـتفاده از کـارشناسان خـارجیازجمله دعوت از متخصصین چوب و ریزه‌کاری و لاکـی فـیلیپین و ژاپنـ،دعوت از کارشناسان فنی بافت ماشینیو دستی ابریشم و نخی از هند و تایلند،دعوت از متخصص ساخت لازم عاجی از هند،اعزام کارشناس به خارجاز کشور بـرای آشـنایی بـه امور صنایع دستی ممالک دیگر و بازاریابی،انجام آزمـایش لازم و تـعلیم راه‌های علمی واصولی به صنعتگران و اعزام متخصص خرید صنایع دستی به نقاط کشور برای خرید محصولات مرغوب.29
این بخش از تحقیق به معرفی رشـته‌های تخصصی صنایع دستی دوره معاصر می‌پردازد و صنعتگرانی راکه دوره معاصر در عرصه هنر و صنعت ایرانی سعی در احیای این هنر داشتند،مـعرفی مـی‌شوند.
یـکی از مراکز تربیت هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی در ابتدای امر مدرسه صنایع مـستظرفه اسـت که درزمان قاجار و با همت کمال الملک تاسیس شده بود.این مدرسه وظیفه رشد و تربیت اسـتادکاران هـنرهای سـنتی رابه عهده داشت.اوایل حکومت رضا خان،کمال الملک به علت کـهولت سـن بـه نیشابور سفر کرد و مدیریت مدرسهبه دستور شاه به حسین طاهرزاده بهزاد محول و عصر جـدیدی در هـنرهای سـنتی آغاز گردید.در این‌زمان بنا بهترویج هنرهای ملی و تمرکز آن در یک مکان و تشویق صنعتگران بخش‌های مـختلفی در مـدرسه به فعالیتپرداختند.این مکان اولیه در سال 1309 به نام اداره هنرهای ملی مشهور شد کـه اسـتادانی مـانند استاد حبیب اللّهطریقی کاشانی به‌منظور اداره کارگاه زری‌باف،استاد احمد امامی از آباده فارس برای کـارگاه مـنبت،مرحوم صنیعخاتم شیرازی برای اداره کارگاه خاتم‌کاری،استاد طاهرزاده بهزاد برای اداره کارگاه طـراحی قـالی و گـلیم و استادعلی درودی برای کارگاه طراحی و تذهیب به این مکان دعوت شدند.30
از رشته‌های هنرهای سنتی و صنایع دسـتی هـنرهای آئینه‌کاری،سنگتراشی،کاشی‌سازی،قالی‌بافی،خاتم‌کاری،زری‌بافی،منبت‌کاری،تذهیب و...است که رونق و رواجـی تـازه یـافته‌اند.31بعدها کارگاه‌هایمینیاتور،میناسازی و طراحی دائر شد و تا راه‌اندازی اداره کل هنرهای زیبا کار هنرهای سنتی ایران رونـقتازه‌ای یـافت.
یکی از هـنرهای سـنتی که در ایران سابقه طولانی دارد و یکی از مفاخر فرهنگ وهنر قلمداد می‌شود و نماد صنایع دستی ایران است.هـنر بـافت قالی است.در زمان تسلط فرهنگی و سیاسیرضا خان اولین کارگاه هنری که در سـال 1309 در اجـرای فرمان شاه تاسیس شد،کارگاه قالی‌بافی بـا نـام مـوسسهقالی ایران بود که بعدها وابسته به وزارت اقـتصاد اداره شـد.از اقدامات این دوره در ارتباط با گسترش و توسعههنر قالی‌بافی توجه به کیفیت بافت قالی بـود کـه صادرات آن را با رنگ‌های جوهری مـشمول مـالیات‌های سنگینقرار داده بـود.در ایـن‌زمان بـیشتر طرح های خاص ایرانی مورد تـوجه قـرار گرفت و به‌تدریج از نقاط مختلف ایرانبه‌خصوص تبریز قالی‌هایی با ظرافت بافته شدند.بـنا بـه حساسیتی که در تهیه نخ ابریشم و نـازک به عمل می‌آمددر ابـتدای عـصر قالی‌هایی با مهارت فن،زیـبایی نـقش و رنگ تولید شدند که با شاهکارهای قالی گذشته رقابتمی‌کرد.ازجمله فعالیت‌های فرهنگی بـه‌منظور مـعرفی این هنر به جهانیان مـی‌توان بـه بـرپایی نمایشگاه هنرهایایرانی در فـیلادلفیا در سـال 1926 میلادی،نمایشگاه صنایع دسـتی ایـران در لندن سال 1931 و نمایشگاه لنینگراد
در سال 1935 اشاره کرد.32
فعالیت هنرمندان این کـارگاه در سـال 1312 ه.ش شروع شد.سخنرانیآرتور اپهام پوپ در سال 1305 بـاعث شـد اندیشه حـمایت از صـنایع دسـتی از لحاظ بین الملل تـائید و تشویق شود.دراین‌راستا اولین کسانی که از این فرصت استفاده کردند سفالگران بودند چون یکی از اقـدامات رضـا خان تهیه هزینهتعمیر و ساخت کاخ مـرمر بـود کـه مـی‌بایست اسـتادان طراز اول را استخدام مـی‌کردند تـا به طرح و تولید بپردازند.بسیاری از نقوش آجرکاری تزیینی مانند تراش آجر به اشکال متنوع بر روی بـناهای دوره رضـا خـان نقش شده استکه حاصل حمایت و اهمیت رشـته هـنری سـفال‌سازی و کـاشی‌سازی بـوده اسـت.33از مشهورترین استادان سفالگرکه تخصص آن کاشی معرق است استاد مرتضی موسوی اصفهانی است که تا شش پشت سفالگر بودند.هم‌چنینکارگاه کاشی‌سازی در سال 1313 تاسیس و هنرمندی به نام احـمد عرشی‌نگار مقدم از کاشان به عنوان مدیر آنبه تهران فراخوانده شد.34
در این‌زمان هنرمندان خارجی بهایران فراخوانده شدند.در رابطه با هنر شیشه‌گری سنتی اولین اقدامدعوت از 6 آلمانی به تهران بود کـه بـا آموزش‌های فنی،صنعتشیشه‌سازی را مجددا در ایران احیا نمودند.هم‌چنین در این‌زماننمونه شیشه‌های قاجاری توسط استاد محمد گوری در کاشان تهیهشد که به‌لحاظ مرغوبیت به آثار عتیقه تشبیه می‌گردید.یکیدیگر از استادان این دوره در صـنعت شـیشه‌گری سنتی استاد یوسفتخشی بود که با راهنمایی استادکاران آلمانی آموزش‌های لازمرا دید و کارگاه شیشه‌گری با عنوان شاهین را بنیاد نهاد.او ازهنرمندانی بود که در زمـان تـرویج صنایع دستی به سازمان سـنایعدستی پیـوست و نقش‌های محمد نراقی که از دمیدن شیشه درونمس مشبک به سبک چراغ‌های قدیمی مساجد بود را کامل کرد.35
ملیله‌سازی نقره:
در ایـن‌زمان و بـرای جلوگیری از انقراضهنر سنتی مـلیله‌سازی زنـجان تعدادی از هنرمندان این صنعت بهتهران منتقل شدند و با تکنیک جدید گوی‌های زرین ملیله که باظرافت خاصی تهیه می‌شد،برجسته‌ترین محصول بازار زرگرانگردید.36
رواج هنر میناکاری در شهر اصفهان به سال 1310اتـفاق افـتاد و تا 30 سال بعد توسط استادکار اصفهانی یعنی استادشکر اللّه صنیع‌زاده،این هنر بسط یافت.از شاگردان او در عرصههنر مینا استاد غلامحسین فیض‌الهی از صنعتگران میناکار دورهدوم است که تا سال 1352 تعداد 5000 نفر اسـتادکار را تـربیت کرد.37
(بـه تصویر صفحه مراجعه شود)
در زمان معاصر صنعت قلمکاری فقط در پرتوهمت چند استادکار قدیمی در اصفهان پایدار مـانده بود که بعدهاساخت چیت چهار رنگ و پنج رنگ مجددا رونق یـافت.در آنـ‌زمان اسـتاد شیخ حریری،مشهدی عبد الخالق،حاجمحمد رضا و حاج محمد تقی اخوان چیت‌ساز،شیخ بهایی،خانواده امین و اخـوان بـیرجندی شروع به تولید نقوشقدیمی از قالب‌های کهن و اصیل نمدند و دو مشاور خارجی به نام‌های بـراسول levsareb و مـارتن netram بـا این استادان در احیای هنر قلمکاری و چیت‌سازی کهن ایرانی همکاری داشتند.38
در این دوره بیشترین اهـمیت به هنر خاتم‌سازی شد.ازآنجاکه در محوطه خانه کمال الملککارگاه برپا شده بود و هـنرمندان به تهیه اثاث ظـریف دربـار و هدایای رسمی پرداخته بودند تولید جعبه تخته نرد،شطرنج،با عاج و چوب خاتم‌کاری‌شده برای رضا خان منجر به ساخت کاخ مرمر و تزیینات خاتم گردید.در شیرازو اصفهان اوج هنر خاتم‌سازی آغاز شد بـه‌نحوی‌که در سال 1304 خاتم‌سازی شیراز که منحصر به محمد حسینصنیع خاتم و محمد خلیل گلریز خاتم بود.در کارگاه خاتم‌سازی در مدرسه هنرهای ملی تاسیس شد.نمایشگاه
?
صنایع دستی خاتم برای اولین بار در نمایشگاه کالای ایـران در سـال 1313 ه.ش برپا گردید.استادانی مانند استادمحمد گلریز خاتم،صنیع خاتم و غلامحسین گلریز،محمد ملک محمدی،علی بابویه،حاج محمد صنیع خاتم،علی اکبر جوانمردی خاتم‌کاری کاخ مرمر را آغاز کردند تا پایـان سـال 1316 ادامه داشت.39
قدمت این صنعت و هنر در ایران قدمتی حدود 70 سال دارد.در آنزمان صنعتگری به نامیوسف حکیمان معروف به محمد رضا در مشهد کار فیروزه‌کوبی بر زیورآلات زنان را شروع کرد و 20 سـال بـعداین هنر را صنعتگری به نام حاج داداش از مشهد به اصفهان منتقل نمود.40
تا زمان اوایل پهلوی اول به دلیل اوضاعنابسامان اقتصادی ایران دوره قاجار هنر بافت پارچه سـنتی رو بـه انـحطاط بود و کسی خبری از پارچه‌های زربـفتو مـخمل نـداشت و تنها برخی خانواده‌ها پارچه‌هایی بافته و با عنوان پارچه عتیقه می‌فروختند.کاشان در آنزمان در بافت این‌گونه پارچه‌ها شهره بود تااینکه در دوره پهلوی اول به دلیـل نـیاز دربـار به لباس‌های زربفت،بافت آن رونق تازه یافت و خـبر بـافت پارچه زری به گوش رضا خان رسید.همزمان با گشایش مدرسه صنایعمستظرفه استاد قدیمی زری‌باف به نام محمد طریقی در سـال 1310 از کـاشان بـه تهران فراخوانده شد.او در اینمدرسه به تربیت استادان بعدی همت گـماشت و تا سال 1352 استادان زری‌بافت به 70 نفر رسیدند.41هم‌چنیناستادان بزرگی مانند رضا ترک و جعفر نقش‌بند از طراحان بزرگ ترمه‌بافی و رضـایی یـزدی از تـولیدکنندگان ترازاول ترمه‌بافی یزد به مدرسه صنایع مستظرفه دعوت شدند.احداث کـارخانه‌های چـیت‌سازی،نساجی مازندران،پارچه‌بافی و حریرسازی قائم‌شهر و کارخانه تولید حریر و ابریشم در یزد و اصفهان و تهران به احیای هنر بـافتپارچه کـمک مـوثری نمود.42
از صنایع هنری احیاشده در مدرسه صنایع مستظرفه هنر منبت‌کاری است کـه سـرپرستی آنـبه عهده استاد احمد امامی از آباده فارس گذاشته شده بود.او از استادان بزرگ منبت دوره اول بـود کـه در سـال1311 با علی امامی به تهران آمد و تا سال 1319 ارزنده‌ترین آثار را تهیه کرد و در تربیت شـاگردان مـنبت‌کاردوره دوم فعالیت داشت.43
در نـیمه دوم مـهم‌ترین تـحرکات صنعتی و هنری ایران در تاریخ معاصر صورتگرفت.مهم‌ترین بخش صنایع دستی ایران در این‌زمان بافت قـالی و قـالیچه و گلیم است که علاوه بر مصرفداخلی رقم بالایی در صادرات داشت،به‌این‌علت به تـعداد کـارگاه‌های بـافتقالی افزوده شد و کارگاه‌های گلیم‌بافی ازجمله هنرهای روستایی هم به ایناداره کارگاه‌های هنری وزارت فرهنگ و هـنر بـه اروپا تحقیقات لازم دربارهگلیم اسپانیا سبب شد تا هنر گلیم و گلیم دیواری هم در ایـن وزارتـ‌خانهعملا کـار خود را آغاز کند.دراین‌راستا به‌منظور بافت گلیم‌های مرغوب واستفاده از طرح‌های ایرانی کارگرانی از روستاها به تـهران مـنتقل شـدند و پساز آموزش به مناطقی که در آنجا گلیم‌بافی اصیل رواج داشت،اعزام شدند وبـه‌این‌ترتیب گـلیم‌بافی به صورت قسمتی از فعالیت‌های هنری وزارت‌خانهدرآمد.44هنرمندان مشهور کارگاه قالی‌بافی عبارتند از:محمد علی هیربد،نعمت‌الهی،مـحمد پاشـایی،محمد علی رهبری،رفیعی،حسین پاک‌عنصر،عبد الکریم رفیعی،اسد اله دقیقی،لطـیف تـقدیری،جلیل جداری جبارپور کهاولین هنرمند در فن پرتـره‌بافی در ایـران اسـت،قدرت عزیزپور،زهرا خنجمنش،صالح فردوس،عـلیرضا اکـبری،نسا قاسمی.45
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
ادامه سنت شیشه‌گری دوره اول تـا دوره بـعدادامه یافت و در این دوره بهترین شیشه‌ها در شـیراز سـاخته می‌شد.درواقـعشیشه‌سازی سـنتی اصـفهان به همت خانواده ابراهیمیان در دوره دوم احیاگردید و مـساله شـکنندگی زودرس شیشه‌های ساخت تهران و اصفهان دراین‌زمان انجام شد.از پیشگامان فن شیشه‌گری سـنتی ایـن دوره سلماندوراندیش بود که با آثار خـود اولین جایزه ممتاز سـازمان صـنایع دستی را
آن خود کرد.هم‌چنین کـشف سـبک ساخت شیشه ترکدار کارگاه شاهین که توسط استاد تخشی و با طرح نراقیساخته مـی‌شد،در ایـن‌زمان با نام آب گز ادامه یـافت.46
دومـین رشـته صنایع دستی که تـوسط سـازمان صنایع دستیاحیا شد،سفال سرامیک‌سازی بود.زیرا کوره‌های سفال‌سازی لالجینهمدان در طی جنگ جهانی دوم بـه سـبب نایابی سفال‌های ارزان بیگانهو دریافت سفارش از تـهران بـرای ظروف غـذاخوری رونـق یـافت تااینکهخانه ایران و سپس سـازمان صنایع دستی وقت این صنعت و هنر را ابقانمود.درواقع صنعت سفال‌های شهرضا،لالجین پیشرفت نمود.درمـحل خـانه ایران صحنه‌هایی از زندگی روزانه و مدارک مـردم‌شناسی رابـر سـفالینه‌ها احـیا نـمودند.47هم‌چنین پس از جنگ دومـ جـهانی دروسسفالگری زیر نظر استاد واقفی انجام می‌شد که سنت سرامیک‌سازی رادر ایران احیا نمود. با راهنمایی پوپ و عـیسی بـهادری از اسـتادان ادارههنرهای زیبا که از هنرستان هنرهای سنتی اصـفهان در سـال 1343دیـدن کـردند،در نـقش‌پردازی و شـیوه فنی ساخت آثار دقت بیشتریشد48تاجایی‌که نقوش قدیمی موجود در برخی از بناهای گذشته باردیگر توسط هنرمندان سفالگر زنده شد و بر اشیای آنها به کار رفت مانندنقش خورشید خـانم که به سفالگران معرفی گردید.49این نقش بعدهاتوسط مرتضی آقایی میبدی از سرامیک‌سازان یزدی مورد استفاده قرارگرفت و در نمایشگاه منونیخ آلمان سال 1350 جایزه اول جهانی را ربود.در دوره دوم شیوه‌های آجرکاری به سبک سلجوقی احیا شـد.
هنر ملیله‌کاری نقره بنا به علاقه‌مندی عمومو نوع نقش‌ها و طرح‌های سنتی که از دوره گذشته زنده شده بود ازحالت ساخت زیورآلات سنتی خارج شد و در سـاخت ظـروف نقره به کاررفت.به‌طوری‌که نمونه آثار این دوره در بیشتر نمایشگاه‌های سراسریسازمان صنایع دستی جوایز خاصی را به خود اختصاص دادند یک نمونهاین اشیا یک دسـت چـایخوری و دسرخوری ملیله است که تـوسط کـامرانحقیقی از زنجان برنده جایزه صنایع دستی به سال 1345 شد.50
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
در نیمه اول قرن 20 میلادی مقادیر زیادی سلاح وزره فولاد کنده‌کاری با شـیوه تـزیینی خاص ساخته شد کـه بـیشتر درتعزیه‌ها کاربرد داشت.استفاده از هنر و صنعت قلمزنی در این دوره بهساخت احجام بزرگ فلزی معطوف گردید که نمونه آن پرنده نقره‌ای قلمزنی اثر استاد هاکوپیان است که در سال 1355 برنده جایزه صنایع دستی شد.51بهبود اوضـاع اقـتصادی ناشی از ملی شضدن صنعت نفتباعث ظهور رستاخیز هنر ایران شد و فلزکاران برای یافتن نقوش تازهبه جست‌وجوی میراث هنر ملی برخاستند.ازجمله استادان بزرگ ایندوره حاج محمد تقی ذوفن بود و اسـتادان دیـگری مانند حـاج علی محمد پرورش،میرزا اسد اله بلوریان،حاج آقارضا کمیلی،حسین علاقمندان که در دوره دوم تربیت شدند.مشهورترین استاد قـلمزن مس و برنج که در شیوهمینیاتورسازی قلمزنی استاد بود،استاد مهدی ذوفن بـود.هـمچنین عـبد الرسول نباتی از استادان قلمزنی مس وبرنج با سبک اسلیمی و ختایی و حیوانی در این کار مهارت‌های خاصی داشت.از اسـتادان دیـگر این دوره می‌توانبه:حاج ابراهیم دایی‌زاده،حاج سید محمد عریضی،استاد نصر اله مهذب،سـید جـلال اشـرف‌زاده و محمد ثقفیاشاره کرد.از نمونه آثار استاد نباتی که در نمایشگاه صنایع دستی سال 1355 جایزه ویژه را دریـافت کرد یکمجسمه فلزی کبوتر و طلاکوب است.
با احیای هنر پارچه‌بافی افراد زیـادی برای زنده نگه داشـتن آن تـربیت شدند و نمایشگاه‌هایمتعددی از نمونه آثار صنایع دستی استادکاران تربیت داده شد که نمونه آن یک عدد شال ابریشم‌بافی ساخت
?
هنرمند نساج از زاوین خراسان بافت صغری کبیری استکه در سال 1354 جایزه اول صنایع دستی را دریافت کرد.53
(بـه تصویر صفحه مراجعه شود)
تا این‌زمان 4 خانواده در صنعت قلمکاری به صورت خصوصی فعالیت می‌کردند مانند خانواده چیت‌سازو بیرجندی و عطریان که سابقه این هنر بین آنها تا 220سال می‌رسید.ازاین‌بین خانواده مـشکوه پس از جـنگ دومجهانی به کمک کارشناسان خارجی این صنعت را مجددااحیا کرد و شاگردان بسیاری را تربیت نمود که هر کدام راهمستقلی برای توسعه این هنر در پیش گرفتند.به‌نحوی‌کهبا حمایت بعدی از جانب سازمان صنایع دسـتی از ایـن هنرو صنعت در سال 1355 قلمکار زرد دوباره در بازار فروشاحیا شد.54
استفاده از صنعت و هنر باتیک چاپ کلاقه‌ای مجددا به‌کار گرفته شد و حمایت از آنسبب گردید تا روش رنگ‌ناپذیر کردن پارچه پشمی در مـشهد و مـنسوجات طراحی‌شده با این شیوه در تهرانفزونی یابد.55
تا زمان فعالیت کارگاه منبت‌سازیهنرهای زیبای کشور 14 نفر تحت نظر استاد علی امامیطرح‌های ارزنده‌ایی را با هـنر و صـنعت چـوب تهیه کردندکه نام‌آوران آنها در دوره پهـلوی دوم پرویـز زابـلی،عباسشهمیرزادی،محمد طاهر امامی،عزیز اله ویزایی،عباسامین،قاسم شهریه،محمد علی شیرازی،حسن احیایی،شاپور گودرزی،حسین اعیان،اکبر حاجی قـاسمی،حـسنخلج،اکـبر سریری و حسن آزادخوانی بودند.56همچنینبهترین هنرمند خراط ایـن دوره مـجید نعمتیان است کهدر سن 70 سالگی به سبب ساختن یک دست کاسه وبشقاب و چنگال جایزه ممتاز صنایع دستی را در سال1354 دریـافت نـمود.
(بـه تصویر صفحه مراجعه شود)
هنر دوخت‌های سنتی درتـهیه لباس‌های تشریفاتی و سلطنتی از حمایت خاصیبرخوردار شده بود.از بین تمام سوزن‌دوزی‌های ایرانی،دوخت بلوچ از اهمیت خاصی برخوردار بود و سـوزن‌دوزان مـناطقی مـانند بلوچستان با آموزش و حمایت،نوآوری‌هاییرا در این هنر به وجود آوردند.58
در این عصر بنا به علاقه درباربه تهیه پارچه‌های زری،ترمه و مخمل برای مراسم وتشریفات و هم‌چنین تبلیغ در نـمایشگاه‌ها و صـادرات،کـارگاه بافت این‌گونه پارچه‌ها رونق بیشتری یافت واستادانی مانند حبیب اله طریقی و حسین اسـلامیان بـه کـاردعوت شدند.بافت پارچه‌های ترمه و زری تا سال 56 درکارگاه‌های یزد کاشان و اصفهان انجام می‌گرفت.ازاستادانی کـه طـرح‌های اصـیل زری‌بافت را هم‌چنان زندهنگاه داشتند می‌توان از استاد اسلامیان و استاد غیاث اله(به تصویر صفحه مـراجعه شـود)
?
منجدب نام برد که59ازاین‌میان استاد محمد رضایی،استاد زری‌باف یزد در سال 1355 مـوفق بـه دریـافتجایزه سازمان صنایع دستی شد.60اداره هنرهای ملیایران در سال 1355 نزدیک به 50 نفر استاد بافت پارچـههای سـنتی از قبیل زری،ترمه و مخمل را در استخدامخود داشته است.61
62هنر خاتم‌کاری در تمام دوره‌هااز غنای خـاصی بـرخوردار بـود و حمایت خوبی از آنبه عمل می‌آمد.با اهمیتی که به این هنر داده می‌شدخاتم تغییر یـافت و تـابلوهای مینیاتوری از خاتم ساختهشد،.از استادان خاتم‌کاری این دوره در اصفهان:می‌تواناز فضل اله خیامیان،مـهدی نـاطق‌پور،حـبیب اله صدری،صالح قنبری،اصغر معمار،سید علی موسوی،اسد الهشامیوه،طاهرزاده،استاد جلیل گلریز خـاتم نـام بـرد.63
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
اولین برنامه اقتصادی و زیربنایی دوره مـعاصر مـربوط به صنایع دستی در شکل کنونی به سال 1342 بازمی‌گردد.صنایع دستی زیر نظر مرکز صنایع کوچک و دسـتی از نـهادهای وزارت اقتصاد وقت اداره می‌شد ونهادهای گوناگونی از وزارت‌خانه‌های آنزمان همگام با این اداره بـه وظـایف خود در ارتباط با صنایع دستیمی‌پرداختند.پراکندگی کـار سـبب شـد به‌جهت ساماندهی و هدفمند نمودن آن،بعدها فـعالیت‌ها و بـرنامه‌ریزی‌هایدوره معاصر انجام گیرد و با ماموریت‌های ویژه،اهداف طرح‌ریزی و به مرحله اجرا درآید.بـا اسـتفاده ازمتون مطالعاتی و گزارش‌های به‌دست‌امده از وزارت امـور اقـتصاد وقت و هـمچنین سـازمان صـنایع دستی گذشتهمشخص گردید که بیشتر رشـته‌های صـنایع دستی ایران در دوره معاصر در شرف احیا و توسعه بودند و کارگاه‌هایبی‌شماری با توجه به بـرنامه‌ریزی‌های زمـان‌بندی‌شده در حال تاسیس بوده است تاجایی‌که در سـال 1372صنایع دستی ایران بـه‌لحاظ تـولید و احیا در سطح خوبی قرار داشـت.در بـررسی تاریخ تحول صنایع دستی معاصرایران به نظر می‌رسد محصولات و رشته‌های صنایع دستی ایـران بـنا به ارزش اقتصادی آن در دوره پهلوی مـوردتوجه قـرار گـرفته است.ازآنجاکه سـران پهـلوی برای درخشان نشان دادنـ بـرنامه‌های مربوط به تمدن ایرانباستان از هرگونه فرصتی استفاده می‌کردند هنرهای سنتی و صنایع دستی با پشـتوانه غـنی فرهنگی و تاریخی خودوسیله‌ای مناسب برای جـلوه‌گری آنـها محسوب مـی‌گردید.
انـقلاب اسـلامی و تغییر در سیاستگذاری‌های نظام جـمهوری اسلامی و خروج دولت وقت از تصدی‌گریو در اختیار قرار دادن این منبع غنی اقتصادی به افراد خصوصی سبب گـردید تـا سیاستگذاری درستی در قبالایجاد بازارهای فروش و هـمچنین حـمایت‌های مـالی از صـنعتگران و هـنرمندان این رشته از هـنر صـورت نگیرد.نبود امکانات مالی،عدم تربیت درست کارشناسان و هنرمندان،نبود کارشناس برای اعزام به کارگاه‌ها،نـبودنمایشگاه‌های خـارجی و داخـلی معتبر،عدم خریداری آثار هنری به طـور مـستقیم از جـانب دولت کـه از اهـم مـشکلاتبود.هم‌چنین بروز جنگ و تحریم‌های اقتصادی و عدم عضویت ایران در بحث مالکیت فکری درباره حفظ ومراقبت از اشیا و طرح‌ها و نقوش تجاری ایران در روند سیر نزولی آن بی‌تاثیر نبوده است.
با تـمام این تفاصیل صنایع دستی ایران تا سال 1372 از رشد خوبی به‌لحاظ تولیدات و نوع آثار برخوردار بودهو فقط بعد از انحلال 9 شرکت مربوط به صنایع دستی،روندی نزولی داشته است.
با توجه بـه اطـلاعات جمع‌آوری‌شده سعی بر این بوده است تا به هدف حفظ و احیای نقوش و طرح‌هایهنرهای سنتی ایران که در قالب صنایع دستی معاصر مجال جلوه‌گری کرده است،اطلاعاتی هرچند اندکبرای معرفی آن بـه عـموم و به عنوان یک بار فکری و هویت و اصالت ملی سهم بسزایی داشته باشد.بررسیتاریخچه صنایع دستی نشان می‌دهد که صنایع دستی می‌تواند بنا بـه ارزش اقـتصادی و فرهنگی خاصی کهدارد توسط مـتولیان و سـیاستگذاران دولتی مجددا احیا شده و این نماد میراث فرهنگی که به عنوان دانشسنتی و فولکلور مردم ایران شناخته شده است،دوباره راه ارتقا خود را بازیافته و در مسیر رشـد و تـوسعهگذشته خود قرار گیرد.
{E1-استاد مهرداد پهلبد/موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
2-باستان‌گرایی در تاریخ معاصر ایران/رضا بیگدلو/نشر مرکز/سال /80تهران.
3-برگهای زرین/حسین شاه زیدی/وزارت فرهنگ و هنر/ش/42سال 1356.
4-تـاریخچه صنایع دستی ایران از دیرباز،روزنامه صبح آزادگان،62/6/1.
5-چهل گفتار درباره سالگردهای تاریخی یادبود دانشمندانمعاصر و تاریخ فرهنگی ایران/سال 52.
6-خاطراتی از هنرمندان/پرویز خطیبی/نشر بنیاد فرهنگیپرویز خطیبی/سال 73.
7-سی خاطره از عـصر پهـلوی/علی اصغر حکمت/سازمان نشروحید/سا 1355.
8-سیری در صنایع دستی ایارن/جی گلاک/نشر بانک ملیایران/سال 1355.
9-صنایع دستی ایران/خبرگزاری پارس/وزارت اطلاعات/سال 1352.
10-صنایع دستی قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایـران،صـنایعدستی،دوره 59/11/1.
11-طرح بهبود و افزایش تولید صنایع دستی ایران سال /50وزارت اقتصاد.
12-کاروان عمر:خاطرات سیاسی فرهنگی هفتاد سال عمر/احمد اقتداری/تهران/سال 72.
13-کارگاه قـالی و گـلیم/مهین جمالی/ش /23وزارت فرهنگو هنر/سـال 1355.
14-گـزارش بررسی برنامه‌ریزی فرهنگی در ایران/دبیرخانهشورای فرهنگی عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
15-گزارش وضع صنایع دستی ایران سال /46گزارش شماره/4وزارت اقتصاد.
16-گزارش فعالیت مرکز صنایع کـوچک و دسـتی/سال /46وزارت اقتصاد.
17-گل‌های ابـریشمی/سـید حسین مژگانی/نشر سروش/تهرانسال 78.
18-ماهنامه خبری فرهنگی هنری/سازمان صنایع دستی ایران/ش /1اسفند سال 80.
19-مجموعه قوانین 21 دوره/قانونگذاری مجلس شورایاسلامی/ج 4.
20-مجموعه قوانین سال /1322نشریه روزنامه رسمی کشور.
21-مروری بر بـنیاد صـنایع دستی ایران،روزنامه اطلاعات/شماره 23 و 24 و 27 و 28 سال 73.
22-منابع تصویری از سایت‌ها و کتابخانه ملی ایران.
23-نگارگری ایران دوره معاصر سال 1300 تا /1350محمودافتخاری/نشر زرین و سیمین/سال /81تهران
24-نگاهی به تاریخچه و گذشته صنعت ایران/نـشریه داخـلیوزارت صنایع و مـعادن.
25-هنر خاتم‌سازی ایران/دلشاد طهوری/نشر سروش/سال/65تهران.
26-یادداشت‌های کیخسرو شاهرخ/تهران/سال 55.E}
·
