معرفی اثر و بررسی شیوه هنری قدیمیترین درب خاتم حرم مطهر حضرت‌احمد‌بن‌موسی‌الکاظم - شاهچراغ(ع) (14 صفحه)
نویسنده : سید مصطفی شجاعی
ایران مهد هنرهای تجسمی و صنایع دستی بی شمار است. در این میان هنر خاتم کاری بدون شک یکی از بومی‌ترین هنرهای دست هنرمندان این مرز و بوم به شمار می‌رود. عرصه بلامنازع این هنر اماکن مقدس با جنبه مذهبی بوده و هست. درب خاتم کاری متعلق به حرم حضرت احمد بن موسی الکاظم(ع) با تلفیقی از عشق و هنر، یکی از با ارزش‌ترین آثار به جای مانده از هنرمندان مسلمان است. در این پژوهش سعی بر شناسایی دوره زمانی و شیوه هنری فن خاتم کاری به کار رفته بر روی این درب شده است. صنایع دستی اصفهان
هنر, خاتم, استخوان , چوب , شاه چراغ
مقدمه
خاتم کاری هـنری بـی بدیل و ایرانی است که در اعصار گذشته و پیش از اسلام در ایران رواج داشته و مطمنا هنری بومی تلقی می‌گردد. این هنر نیز مانند سایر هنرهای مستظرفه دارای افت و خیز‌هایی بوده است. ابتدایی‌ترین نوع این هـنر دارای ظـرافت امروزی نبوده و با توجه به اندوخته زر و سیم هر دولت و بالطبع وضعیت اقتصادی، خاتم کاران در ادواری دارای ضعف و دورانی مانند صفویه دارای قوت مضاعفی بوده‌اند. ابزار و ادوات لازم در این هنر بسته به کیفیت این ابزار و ادوات مـتنوع بـوده و در مواردی هنرمندان خاتم کار خوش ذوق با جایگزین کردن این مواد مانع از فوت این هنر شده‌اند. اهمیت این هنر در دوران اسلامی با وقف و دستور ساخت جهت مدفن شریف امامان و امـامزادگان از سـوی اعـیان وقت قابل شناسایی است. مـواد ذی قـیمت بـه کار رفته در ساخت این درب خود موید ارزش والای این اثر است. درب موجود در موزه حرم مطهر دارای ظرافتی هنری است که به هـمت خـاتم کـاران چیره دست مرمت‌هایی بر روی آن صورت پذیرفته و در معرض دیـد قـرار گرفته است. هنرمندانی به نام و بعضا گمنام در این عرصه هنری فعالیت داشته‌اند و شیراز شهر فرهنگ و هنر، طلیعه دار این هـنر مـحسوب مـی‌شود . ( جعبه استخوانی )
با توجه به جایگاه هنر مذهبی که در واقـع تلفیقی از آموزه‌های دینی و هنر اصیل و ریشه دار ایرانی است بر آن شدم تا با بررسی درب خاتم حرم مطهر حضرت احـمد بـن مـوسی الکاظم(ع) که در واقع قدیمیترین درب ورودی اصلی این آستان مقدس به شمار مـی‌رود، عـلاوه بر روشن نمودن زوایای هنری به کار رفته در این تکنیک، خاستگاه مذهب در شکل گیری زمینه‌های هـنری خـاتم کـاری را مشخص نمایم.
معرفی، بررسی و مستند نگاری قدیمیترین درب موجود حرم مطهر حـضرت احـمد بـن موسی الکاظم (شاهچراغ)(ع)
اهمیت و ضرورت:
از آنجا که تا کنون مطالعه دقیق و موردی بر روی ایـن درب صـورت نـپذیرفته است، ضرورت بررسی موشکافانه بر روی این درب اهمیت ویژه‌ای دارد.
?
- قدیمیترین خاتم به کـار رفـته در این درب متعلق به کدامین دوره تاریخی است؟
- انواع گل‌های خاتم به کار رفته در این درب مـربوط بـه چـه تکنیک‌های گل سازی است؟
روش یافته‌های پژوهش:
مطالعه کتابخانه ای، مصاحبه و پژوهش میدانی
واژه خـاتم در ادبیات متقدم ایران به معنای انگشتری آورده شده و می‌توان بیان نمود که برای نـخستین بـار مـعنی این واژه با تاکید بر این هنر در ابیات شاعر قرن یازدهم، مفید بلخی آورده شد:
صد نـقش بـر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم بند استج
در لغت نامه دهـخدا تـعریف واژه خـاتم ساز چنین ذکر شده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. » (دهخدا، 1325، 136) مـعادل لاتـین خـاتم SIGHET و خاتم کاری INLAY می‌باشد. <FootNote No="40" Text=": گاها به معنای منبت کاری نیز استنباط می‌شود. (سـید صـدر، 1383، 58)
در واقع می‌توان چنین بیان نمود که خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع مـتفاوت کـه با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف شکل می‌گیرد بین پنج تـا دهـ ضلع متفاوت است.
در رابـطه بـا تـاریخچه هنر خاتم کاری باید اشاره نمود کـه، دقـیقا تاریخ خاصی برای پدیدار شدن این هنر ارائه نشده است و حتی در دائره المـعارف‌های فـارسی بیان شده است که زمـان آغـازین این هـنر دانـسته نـیست و آنچه درباره آن گفته می‌شود با افـسانه هـمراه است. عده‌ای از قدمای خاتم کار بر این عقیده بوده‌اند که هنر خـاتم کـاری در اصل معجزه حضرت ابراهیم(ع) بوده اسـت.
بسیاری از محققین بر ایـن عـقیده‌اند که این هنر ریشه ایـرانی دارد. بـا این حال قطعاتی از این هنر در نزدیکی شهر قاهره کشف گردیده که مربوط بـه اوایـل اسلام است و خود مصریان نـیز مـعتقدند کـه این هنر را در اصـل از قـبطی‌ها فرا گرفته‌اند. مورد یـافت شـده هم اینک در موزه هنرهای اسلامی شهر قاهره در معرض نمایش قرار گرفته است و متشکل از چـندین قـطعه و لوحه می‌باشد که با استخوان و چـوب روی
?
آن کـار شده اسـت (ربـیعی، 1380، 94)
بـرخی معتقدند هنر خاتم کـاری در زمان ایلخانان مغول و از چین وارد شده است، اما به استناد هنر ایران در پیش از اسلام می‌توان بـیان نـمود این هنر بومی ایران و در ابتدا دارای طـرح سـاده‌ای بـوده اسـت. تـفاوت خاتم کاری چـین و ایـران را می‌توان چنین بیان نمود:
· شکل هندسی این هنر در ایران دارای ظرافت بیشتری است.
· نوع مفتول بـه کـار رفـته در آثار چینی از روی و قلع صرفا استفاده می‌شده امـا در ایـران تـنوع بـیشتری دارد و کـمتر از ایـن دو فلز استفاده می‌شود.
· در چین از رنگ‌های سیاه و سفید استفاده می‌شده اما در ایران تنوع رنگ مشاهده می‌شود.
اوج هنر خاتم کاری ایرانی مربوط به دوران صفوی است و هنرمندان در این دوره از گوشه و کـنار ایران به اصفهان آمده و هنرهای فراموش شده همچون خاتم کاری منبت کاری و گره چینی رونقی دوباره یافت. با روی کار آمدن خاندان قاجار این هنر سیری نزولی به خود گرفت و دچـار نـقصان گردید. در دوران زندیه خاتم جان تازه‌ای گرفت و همین امر سبب شد که بر خی از خاتم سازان شیرازی که قبلا به اصفهان رفته بودند رجعت کنند. در دوران قاجار اشکال هشت ضلعی و شـش ضـلعی به جای پنج ضلعی رایج گردید و استفاده از خاتم و معرق پدیدار شد (مرزبان، 1365، 214).
در دوران معاصر و به خصوص بعد از انقلاب اسلامی این هنر سمت و سویی جـدید بـه خود گرفت وبا تاکید بـر نـقوش سنتی اصیل نقوش وارداتی حذف و خط نیز در کنار این هنر قرار گرفت.
یکی از قدیمیترین نمونه خاتم کاری یـافت شـده در ایران مربوط به مـنبر چـوبی مسجد جامع عتیق است که دارای قدمتی بالغ بر هزار سال است. منبر قدیمی مسجد جامع عتیق هم اینک در شبستان جنوبی واقع گردیده و دارای 13 پله است که حدود 5 متر ارتفاع دارد و زمینه خاتم بـر پیـکر آن هویدا است. بر بالای این منبر آثاری از معرق نیز وجود دارد و از بست‌های فلزی جهت اتصال قطعات منبر استفاده شده است.
صندوق خاتم مرقد مطهر حضرت موسی بن جعفر مربوط به زمـان شـاه اسماعیل صـفوی و ساخته شده توسط استاد محمد جعفر، درب خاتم مرقد امامزاده شاه رضا در شهرضای اصفهان مربوط به دوران شـاه طهماسب صفوی از آن جمله‌اند و بنا بر تحقیقات سقف ایوان اصلی مسجد عـتیق شـیراز مـتعلق به قرن هشتم هجری قمری دارای خاتم کاری بسیار زیبایی بوده است که با تزئینات گنبد سلطانیه زنـجان
مـطابقت موضوعی دارد.
کشور ما ایران، قطعا مهمترین پایگاه خاتم کاری جهان محسوب می‌شود و هـنر ایـرانی خـاتم، رده نخست تمامی گالری‌های جهان را به خود اختصاص داده است. (انتظاری، 1389، 39) خاتم غالبا در اماکن مقدس بـه عنوان معجر یا صندوق مرقد استفاده می‌گردد و از آ ن جمله مقابر شاهچراغ(ع) و سید میر مـحمد و فرزندش سید ابراهیم اسـت کـه علاوه بر خاتم کاری با گره تند از خط نسخ با مضامین قرآنی مانند آیت الکرسی خاتم مقبره سید میر محمد استفاده می‌شده است.
1-4: انواع چوب مانند: آبـنوس، فوفل، شاه چوب، گردو، بقم، عناب، نارنج، افرا، کهکم، تبریزی، شمشاد، آلوچه، گلابی، توسکا و کاج
Ø آبنوس: درختی سیاه رنگ و خوش بو که تنه داخلی آن به رنگ‌های مختلف از سفید تا سیاه مـی‌باشد و غـالبا از هندوستان وارد می‌شود و بسیار مستحکم و مناسب جهت خاتم کاری است و همچنین ماده‌ای ارزشمند به حساب می‌آید.
Ø فوفل: در هندوستان می‌روید و چوبی سیاه رنگ دارد و پس از کمیاب شدن آبنوس خاتم کاران از این چوب بهره بـردند. بـا توجه به وجود چربی بالا در این چوب پس از بریدن آن را جوشانده و زیر پرس می‌گذارند.
Ø درخت شاه چوب: از خانواده فوفل و دارای رنگ زرد اما قابلیت رنگ خوری بالایی دارد و از آن می‌توان به جای چوب فوفل اسـتفاده نـمود.
Ø درخت گردو: چوبی ریز بافت و دارای رنگ قهوه‌ای و دوام عالی.
Ø چوب درخت بقم: درختی از نواحی گرمسیری مانند ماداگاسکار و غنا و دارای رنگی قرمز و چوبی سخت و بادوام و همچنین مقاوم در برابر حشرات و رطوبت و گرانبها.
Ø چـوب درخـت عـناب: چوبی با رنگ قهوه‌ای روشـن کـه در اطـراف شیراز نیز یافت می‌شود و مستحکم است.
Ø چوب درخت نارنج: نماد شهر شیراز و به وفور یافت می‌شود با رنگی متمایل به قـهوه‌ای روشـن ودارای رنـگ پذیری مناسب.
Ø چوب درخت افرا: رنگ سفید مـتمایل بـه کرم و دارای رگه‌های براق و انعطاف پذیری بالا
چوب درخت کهکم: چوبی جنگلی و مستحکم.
چوب درخت تبریزی: چوبی نرم و سبک امـا مـقاوم در بـرابر حشرات و رطوبت.
?
چوب درخت شمشاد: سخت و سنگین با رنگ زرد روشـن و قابلیت رنگ پذیری و لاک خوری.
Ø چوب درخت آلوچه: بافتی متراکم و رنگ قهوه ای. جلا پذیر و مقاوم در مقابل حشرات و رطـوبت
Ø چـوب درخـت گلابی: رنگ سفید و تراکم کم، نرم و انعطاف پذیر، جلا پذیر و خـوش ابـزار
Ø چوب درخت توسکا: چوبی بدون گره و مستحکم و رنگ سفید که پس از برش به رنگ قرمز مـتمایل مـی‌شود. (بـه علت عمل اکسیداسیون) (سید اخلاقی، 1388، 66)
Ø چوب درخت کاج: بافتی فشرده و سفید کـدر دارای رنـگ پذیـری بالا و مقاوم در برابر رطوبت و حشرات.
2-4: انواع استخوان مانند: عاج فیل، استخوان شتر، استخوان گـاو
Ø عـاج فـیل: قبلا استفاده می‌گردید اما با توجه به ارزش فراوان و کم یاب شدن رفته رفته جـای خـود را به دیگر استخوانها سپرد. به علت عدم چربی تغییر رنگ نمی‌دهد و دارای مـقاومت بـسیار بـالا است.
Ø استخوان شتر: فقط از قلم و دست و پای شتر استفاده می‌شود. دارای رنگ سفید یک دست و رنـگ پذیـری بالا.
Ø استخوان گاو: رنگی سفید و متمایل به زرد و دارای رنگ پذیری و چسب خوری بـالا.
Ø نـحوه تـهیه استخوان جهت خاتم کاری: به منظور از بین بردن چربی‌های اضافه به مدت شش ماه در آب آهـک قـرار می‌دهند و سپس رنگ آمیزی و نهایتا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
Ø امروزه از ورقه‌های پلاسـتیکی جـهت جـایگزینی استخوان نیز استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد از ورقه‌های پلاستیکی جهت مرمت درب موجود استفاده شـده بـاشد.
3-4: مـفتولهای فلزی نرم: طلا، نقره، برنج، مس
Ø طلا: به دلیل درخشندگی، انعطاف پذیـری و اکـسید ناپذیری مورد علاقه هنرمندان خاتم کار بوده است.
Ø نقره: به دلیل داشتن جذابیت و درخشندگی و نرمی مـورد اسـتفاده بوده و هست و همچنین به مانند طلا به دلیل قیمت بالا به صـورت سـفارشی به کار گرفته می‌شود.
Ø برنج: از ترکیب مـس و روی بـه دسـت می‌آید و دارای رنگی زرد و شبیه به طلا است. دارای مـقاومت بـالا در مقابل اکسیداسیون و قیمت مناسب. از این آلیاژ به صورت نوارهای نازک جهت ایجاد خـطوط حـاشیه نیز استفاده می‌گردد.
Ø مس: رنـگ قـرمز، چکش خـواری مـناسب و انـعطاف پذیر.
4-4: مواد مصرفی: موادی که جـهت چـسب کاری در مراحل مختلف خاتم کاربرد دارد.
Ø از جمله چسب‌های مورد استفاده در خاتم کاری: چـسب چـوب، سریشم، چسب قاطی و چسب سریش و مـوکت
?
: نخ پرک: از جنس پنبه و بـه مـنظور گل پیچی به دور میله خـاتم اسـتفاده می‌شود.
Ø وسایل و ابزار: کنده چوب، خط کش قفل، گیره، گونیا، تنگ و تخته رنـد.
دسته بندی مـراحل خـاتم: بـرندگی، ساوندگی، پیچندگی، زیـر سـاخت و خاتم چسبانی. در ابتدا انـواع چـوب، استخوان و فلز را در رنگ‌های مختلف تهیه نموده و با ابزار مخصوص به طول تقریبی 30 سانتی مـتر 1 تـا 2/5 میلی متر برش می‌دهند که پس از ایـن کـار به صـورت مـثلث‌هایی در آمـده و سپس با سوهان کـاری تمام اضلاع را به حالت دلخواه در آورده و جهت تکمیل کار نیاز به مفتولهای سیمی مثلثی شکل اسـت. جـهت چسباندن خاتم در وهله نخست طرح اشـکال مـورد نـظر تـوسط اسـتاد کار بر روی سـطح چـوب ترسیم شده و مثلث‌های آماده شده توسط استاد خبره با سریشم بر روی طرح چسبانده شده کـه بـه آنـها پره گفته می‌شود و با نخ محکم می‌شوند. پس از چـند سـاعت نـخ‌ها بـاز شـده و اضـلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجددا می‌چسبانند که آن را توگلو می‌نامند. مرحله بعد به گل پیچی معروف است و به وسـیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌کنند و به آن نیز شمسه می‌گویند در اطراف هر شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و محکم می‌گردد که حاصل آنرا طـرح سـتاره‌ای می‌گویند. این طرح‌ها آن قدر تکرار می‌شوند که بر اساس طرح مورد نظر در آمده و سپس زیر فشار و پرس قرار می‌گیرند و سپس با چند مرحله برش کاری و چسباندن لایه‌های نازک چوب طـرح اولیـه خاتم پدیدار می‌شود. این مراحل از ابتدا تا انتها چهار صد مرحله را شامل می‌شوند.
خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد به وسیله چـسب بـر روی چوب چسبانده شده و با ایـجاد طـرح‌های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح شی با هنر خاتم مزین می‌گردد. ترمیم، سوهان، سمباده، بتونه کاری و نهایتا سائیدن و صاف کردن سطح خاتم و جلا دهـی مـراحل پایانی کار است. در هـنر خـاتم کاری اشکال هندسی را با در کنار هم قرار دادن مثلث‌های کوچک نقش بندی می‌کنند. کیفیت هنر خاتم کاری به ریزی این مثلث‌ها بستگی دارد و هرچه ریز‌تر باشد کار مرغوبتری حاصل می‌شود. در این هـنر بـه منظور ساخت کوچکترین واحد هندسی حداقل سه مثلث و بزرگترین واحد 400 مثلث مورد نیاز است. (طهوری، 1365، 167)
گره سازی در دوران کریم خان به اوج خود می‌رسد اما، بسیاری از این آثـار بـی نام و نـشان هستند. در دوران قاجار دو هنرمند معروف خاتم کار به نام‌های استاد محمد جعفر و محمد کریم، طلیعه دار این هنر
بـودند عمو کریم نیز از دیگر هنرمندان نامی این دوران در شیراز می‌باشد.
برادران مـحمد صـنیع خـاتم و محمد حسین صنیع خاتم از جمله شیرازی‌های خاتم کار و به نام در دوران پهلوی بودند. از جمله کارهای این دو هـنرمند خـاتم کاری کاخ مرمر است.
صاف بودن سطح کار و خـالی نـبودن هـیچ جای طرح
یکنواخت بودن رنگ و مصالح
عدم تغییر رنگ و شکل
ترمیم و بتونه به شکل حـرفه‌ای صورت پذیرد
قرینه بودن و انظباط تمامی طرح
رنگ، جلا و روکش بی عیب و نـقص و یکسان
رنگ سبز مـوجود در خـاتم کاری از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می‌شود. در گذشته استخوانها را در این محلول قرار داده و به مدت شش ماه در معرض نور مستقیم خورشید می‌گذاشته‌اند تا مقاومت رنگ اثبات گردد.
1-8 - تاریخچه حرم و موزه حرم شاهچراغ(ع)
اولین بنای حرم مطهّرحضرت شاهچراغ(ع) را به زمان عضدالدوله دیلمی فرزند حسن ملقب به رکن الدوله از سلاطین آل بویه نسبت می‌دهند. (338 تا 317 هـ. ق). تعمیرات بنای قبلی و اضـافه نـمودن ابنیه جدید در زمان اتابکان فارس (623 تا 659 هـ. ق) به دستور امیر مقرب الدین مسعود بدر الدین وزیر اتابک ابوبکر سعد زنگی صورت گرفته است. بعداً در سال 912 هـ. ق توسط شاه اسماعیل صـفوی تـعمیراتی در بقعه مطهّره انجام می‌گیرد.
در سال 1141 هـ. ق به دستور نادر شاه افشار تعمیرات بعدی صورت می‌گیرد. در مورد انگیزه این اقدام مطالب مختلفی بیان شده که یکی از آنها این است کـه نـادر شاه پیش از اینکه شیراز را از سلطه افغانها آزاد کند نذر می‌نماید چنانچه بر افغانها پیروز شد؛ تعمیر‌هایی در شاهچراغ(ع) انجام دهد. لذا بعد از پیروزی هزارو پانصد تومان پول رایج آن زمان برای تعمیر و مقدار 720 مـثقال طـلای نـاب جهت ساختن قندیلی در بالای ضـریح اهـداء مـی‌کند.
اگر چه در زلزله‌های شیراز به خصوص در سال‌های 997 و 1239 هـ. ق بخش‌های عمده ساختمان حرم مطهّر ویران می‌گردد لکن با همت مسؤولین حرم مـطهّر و مـردم در زمـان حسینعلی میرزا حاکم فارس (1239 هـ. ق) و فتحعلی شاه قـاجار (1243 هــ. ق) مرمت و بازسازی می‌شود. آينه كاري سقف و ديوارهاي حرم نيز در سال 1305 ه. ق توسط استاد زين العابدين پايان يافته است.
یکی از باورهای پسـندیده و نـیکوی مـردم این دیار که ریشه در فرهنگ اسلامی دارد سنت اهداء است. در هـمین اثنا موزه حرم مطهر حضرت شاهچراغ(ع) از این سنت نیکو بی بهره نبوده و پذیرای هدایا‌ی مردم فهیم و نیکوکاری اسـت کـه از اقـصی نقاط کشور به این آستانه مقدس مشرف گردیده‌اند.
پی ریزی مکان فـرهنگی بـه عنوان موزه حضرت شاهچراغ(ع) نخستین بار در سال 1344 ه. ش آغاز شد. در آن زمان و با توجه به کمیت آثـار مـوجود در گـوشه‌ای از حرم مطهر (ورودی فعلی خواهران به حرم مطهر) موزه‌ای راه اندازی گردید. با تـوجه بـه فـضای محدود آن بیشتر به محل نگهداری اشیاء شباهت داشت. اهمیت حفظ و حراست از مواریث فـرهنگی در سـالهای پس از انـقلاب اسلامی مسئولین وقت را بر آن داشت تا طرحی جدید در سال1363ه. ش ارائه گردد و موزه به ضلع شـمالی صـحن منتقل گردید. (مکان فعلی) بعد از گذشت بیش از یک دهه در سال 1388ه. ش این موزه مـجددا دسـتخوش تـغییرات گردید و بخش اول طرح توسعه در دستور کار قرار گرفت و در همان سال این موزه با سـاختار جـدید در دوطبقه و بیش از 1000 متر مربع بازسازی گردید.
در حال حاضر طبقه فوقانی موزه به نـمایش نـسخ خـطی اختصاص یافته و در طبقه همکف آثار متنوعی از سفالینه‌ها، سکه‌ها، اشیاء فلزی، فرش و هنرهای تجسمی مربوط بـه هـزاره چهارم پیش از میلاد تا عصر معاصر در معرض نمایش قرار گرفته است.
2-8- تـاریخ سـاخت
بـه قطعیت رسیدن در مورد تاریخ دقیق ساخت این درب کاری دشوار و شاید ناممکن باشد چرا که هـیچ امـضاء یـا ردی از هنرمند سازنده دیده نمی‌شود و این مساله با توجه به گمنامی هنرمندان خـاتم کـار دوران زندیه این فرضیه را تقویت می‌کند که احتمالا قدیمیترین خاتم این درب متعلق به همین دوره است. از طرفی بـا بـررسی‌های انجام شده به نکته قابل توجهی برخورد می‌شود و آن اینکه حداقل از هشت شـیوه خـاتم کاری که احتمالا متعلق به ادوار مختلف اسـت نـیز بـر روی این درب استفاده شده است. برخی از مـرمت‌های صـورت پذیرفته بر روی این درب قطعا متعلق به دوران قاجار است. این مساله با توجه بـه تـرکیب خاتم و معرق که خاص دوره قـاجار اسـت قابل اثـبات مـی‌باشد. شـایان ذکر است که از برخی قطعات خـاتم قـدیمی مربوط به سایر اشیاء خاتم کاری نیز جهت مرمت این اثر اسـتفاده شـده است.
3-8- مـواد خـاص استفاده شده در ساخت درب
یکی از چوب‌های استفاده شده در خاتم کاری‌های این درب متعلق به درخـت کـمیاب فوفل است که رنگ سـیاه را در خـاتم پشـتیبانی می‌کند. از دیگر چـوب‌های اسـتفاده شده در خاتم کاری ایـن درب چـوب گردو و عناب است. (تصویر 2)
از جمله استخوان‌های استفاده شده در این درب عاج فیل است که خـود مـوید اهمیت این درب می‌باشد، چرا که یـکی از گـرانترین زیور آلات جـهان مـحسوب مـی‌شود. از دیگر استخوان‌های استفاده شـده در این خاتم کاری می‌توان به استخوان شتر اشاره کرد. از صدف نیز جهت ستاره‌های وسط هـر بـخش استفاده شده است.
نقره و برنج مفتولهای اسـتفاده شـده در ایـن هنر ارزشمند هستند که به وفور در هـر دوره مـجزای کـار بـر روی درب از آنـها اسـتفاده شده است. گمانه زنی برخی از اساتید و کارشناسان اشیاء موزه‌ای نهایتا احتمال رد پای هنر دوران صفویه بر روی این درب را مورد اشاره قرار می‌دهند.
چوب وسط و بالایی این درب از قدمت بالا و شـاید هم عصر با اولین خاتم کاری این درب باشد. مرمت‌های انجام شده چهار چوب درب را شامل می‌شود و در مواردی خاتم کاری دیده می‌شود.
4-8- گل و فنون به کار رفته در ساخت خاتم این درب به دسته‌های زیر تقسیم می‌گردند
1-4-8- گل‌های خاتم عبارتند از:
پره وارو، پره داغی، ابری، نه گلی، شش لوز، بته جقه ای، طاقی، قمی، جناغی و حـاشیه‌های آن نـیز عبارتند از: شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و تخمه دار
2-4-8- فنون به کـار فـته:
شش: با قرار دادن شش چـوب یـا فلز در کنار هم شش ایجاد می‌گردد.
بغل شش: یک مثلث متساوی الاضلاع جهت پر کردن حاشیه شش است.
لوز: چهار عدد گل خاتم در کنار یکدیگر و زوایـای خـالی را با توگلو پر کردن را گـویند.
قـامه خاتم: با قرار دادن لوزها کنار هم و بریدن به ابعاد هشت سانتیمتری و قرار دادن هشت عدد از آنها در کنار هم حاصل می‌شود و دو عدد چوب ذوذنقه‌ای کنار این هشت عدد قرار می‌گیرد.
دوزاویه: قـامه خـاتم را از درازا به قطر دو میلیمتر در دو میلیمتر برش می‌دهند که آن را دوزاویه می‌نامند.
جویی: منشوری با مقطع لوزی و اندازه مقطع دو برابر لوزی
شش مبداء: با قرار گرفتن شش مثلث در کنار هم به گونه‌ای که شـش ضـلعی تشکیل شـود.
شمسه: اگر شش مبدا از جنس مفتول باشد آنرا شمسه گویند
ستاره: هشت عدد مثلث در کنار شش مـبدا را ستاره گویند
وارو: از کنار هم قرا گرفتن نه مثلث که تشکیل مـثلثی بـزرگتر را دهـند
توگلو: از کنار هم قرار گرفتن چهار نه تایی که تشکیل مثلث دهند
مثلث سر پخ: مثلثی از چوب یـا اسـتخوان به درشتی یک پره.
5-8- به همت هنرمند گرامی جناب آقای حاج حسین ظفری زاده ایـن دربـ مـرمت گردیده و هم اینک در موزه حرم مطهر در معرض نمایش قرار گرفته است. شایان ذکر است خـاتم کاری صندوق و ضریح مرقد مطهر حضرت سید میر محمد(ع) نیز توسط این هـنرمند ساخته شده است.
خـاتم که در ادبیات فارسی گاهی به معنای نگین انگشتری آمده است شیوه‌ای از هنر کار با چوب است که ارزش هنری آن بسی بالاتر از معادل معنی آن در ادبیات فارسی است. استفاده از چوب‌های مناسب این هنر کـه از مناطق دور آورده می‌شده‌اند و همچنین فلزات گرانبهایی که جهت ساخت این هنر کاربرد داشته‌اند موید ارزش والای این هنر است اما نباید فراموش کرد که هنر دست اساتید به نام این عرصه، ارزشی بـالاتر از مـواد گرانبهایی دارد که در این هنر به کار رفته است. درب موجود در موزه حرم مطهر، علاوه بر اصالت هنری، نمایان کننده چند دوره هنری فن خاتم است که به همت اساتید هنر خـاتم کـاری،
مرمت شده است. طرح و شیوه‌های کار شده جهت ساخت این خاتم کاری مجلل کم نظیر است. این هنر بومی ایرانی دارای پایگاه‌هایی در ادوار مختلف بوده و از جمله این پایگاه‌ها می‌توان بـه شـیراز و اصفهان اشاره نمود. قرار گرفتن این درب در حرم مطهر حضرت احمد بن موسی(ع) بازگو کننده اهمیت این مکان مقدس برای هنرمندان و واقفان این اثر بوده است. شایان توجه است کـه درب مـذکور در فـاصله چند متری قدیمیترین منبر و هـنر خـاتم کـاری این سرزمین ساخته و به کار گیری شده است که خود بیانگر اصالت هنری خاتم کاری شیراز است.
1. انتظاری،هاجر. (1389). هـنر خـاتم کـاری. چاپ نخست. تهران: جهاد دانشگاهی.
2. دهخدا، علی اکـبر. (1325). لغـت نامه. چاپ دوم. تهران: موسسه فرهنگ دهخدا.
3. ربیعی، ارژنگ. (1380).. هنر فارس در گذر زمان – کنکاش در هنرهای سنتی و صنایع دستی فارس. چـاپ نـخست. شـیراز: انتشارات نوید شیراز.
4. سید اخلاقی، پریسا. (1388). دانشنامه کوچک صنایع دسـتی ایران. چاپ نخست. تهران: انتشارات قصیده.
5. سید صدر، سید ابوالقاسم. (1383). دایره المعارف هنر. چاپ نخست. تهران: انتشارات سـیمای دانـش.
6. طـهوری، دلشاد. (1365). هنر خاتم سازی در ایران. چاپ نخست. تهران: انتشارات سروش.
7. مـرزبان، پرویـز و معروف، حبیب. (1365). فرهنگ مصور هنرهای تجسمی. چاپ نخست. تهران: انتشارات سروش.
