سید تقی کمالی
در یازدهمین خط عمل اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی (WSIS) به موضوع همکاریهای بینالمللی و منطقهای تأکید شده است. مجامع جهانی فناوری اطلاعات و ارتباطات با همراهی کشورهای مختلف طی سه دهه پایانی قرن بیستم و یک دهه گذشته تأکید بسیاری بر اتخاذ تصمیم و راهبری امور فناورانه بر مبنای همکاری و مشارکت ذینفعان دارد. تجربه بشری بر این نکته صحه گذاشته است که در مسیر جهانیشدن و ایجاد جامعه شبکهای، ارتباطات و همکاریهای بینالمللی امری بایسته و کارگشا است. کشور ما از جمله نخستین کشورهای درحالتوسعه بود که موضوع ورود به جامعه اطلاعاتی را درک کرد و کوشید خود را با اقدامات بینالمللی همگام سازد و ازاینرو در برنامههای بینالمللی از جمله اجلاسها و مجامع دورهای اتحادیه بینالمللی مخابرات (ITU) و سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (UNESCO) مشارکت جدی را مدنظر قرارداد.
فعالیت ملی، منطقهای و بینالمللی در عرصه اطلاعات و ارتباطات ذیل چتر جامعه اطلاعاتی مبتنی بر ادبیات سازمان ملل متحد از سال ۲۰۰۰ در ایران آغاز شد و در سه مقطع زمانی قابل بررسی و واکاوی است. دوره اول در سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۵ در دولت اصلاحات و دوره دوم از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ در دولت مهرورزی و دوره سوم از سال ۱۳۹۲ تا کنون در دولت اعتدال قابل تقسیمبندی است.
در دوره اول اقدامات خوبی آغاز شد. برگزاری دو اجلاس میان منطقهای کشورهای آسیای مرکزی - غربی درباره جامعه اطلاعاتی در شهریورماه سالهای ۸۰ و ۸۲ گشایش ارزنده برای آغاز جدی بحث در ایران بود.
سمينار شهریور ۸۰ نخستین گردهمايی علمی منطقهای دنيا در جهت کمک به تدارک برگزاری كنفرانس سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی (WSIS) محسوب میشد و ساير گردهماییهای منطقهای تداركاتی كنفرانس مذكور، مدتها پس از آن و در سال ۱۳۸۱ در آفريقا، اروپا، آسيا و اقيانوسيه، روسيه و كشورهای مشترکالمنافع، آمريكايی لاتين و كشورهای حوزه كارائيب برگزار شد ازاینرو با بازتاب بينالمللی ویژهای همراه بود.
كنفرانس سطح بالای آسيا - اقيانوسيه در مورد اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی از ۳۱ می تا ۲ ژوئن ۲۰۰۵ در تهران و در چارچوب کنفرانسهای منطقهای اجلاس WSIS برگزار شد. اين کنفرانس به طور مشترک توسط دولت ايران و کميسيون اقتصادی - اجتماعی سازمان ملل در منطقه آسيا اقيانوسيه (UNESCAP) با همکاری برنامه توسعه آسيا - اقيانوسيه و اتحاديه بينالمللی مخابرات (ITU) سازماندهی شد. بيش از ۱۳۹ شرکتکننده و ناظر از سوی اعضای کشوری UNESCAP و سازمانهای بینالمللی، نهادهای مدنی و بخش خصوصی در کنفرانس تهران شرکت كردند.
در مجموع سمینار میان منطقهای کشورهای آسیای مرکزی - غربی جامعه اطلاعاتی در دو مرحله، شهریور ۸۰ و ۸۲ سمینار منطقهای آسیا - اقیانوسیه با موضوع اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی - تهران (ژوئن ۲۰۰۵) و در کنار سمینار میان منطقهای یونسکو، جامعه اطلاعاتی و جامعه معرفتی در اردیبهشت ۸۵ اقدامهای مؤثر در تراز بینالمللی با محوریت نهادهای تخصصی ملل متحد که به میزبانی ایران بوده است، معرف سطح تعامل بالای نهادهای سیاستگذار، دستگاههای اجرایی و مراکز علمی در توسعه ارتباطات علمی و تعامل با مجامع جهانی است. انتشار بیانیه تهران در زمینه جامعه اطلاعاتی یکی از دستاوردهای اینگونه مناسبات بینالمللی است. همچنین نقشآفرینی ایران در تصویب برنامهها و دستورالعملهای حوزه اطلاعات و ارتباطات جهانی در سال ۲۰۰۳ و ۲۰۰۵ وجه بارز مشارکت در تصمیمسازی در ابعاد جهانی به شمار میرود. متأسفانه این موارد در دو دوره بعد (پس از ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ و ۱۳۹۲ تا کنون) هرگز تکرار نشد، تا دوره طلایی جامعه اطلاعاتی ایران محصور در سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ باقی بماند.
طی ۱۰ سال گذشته ایران در حداقل روابط ممکن با مراجع بینالمللی بوده است. هر چند طی سه سال اخیر حضور ایران در فرومهای جامعه اطلاعاتی (WSIS+10) در ژنو سوئیس صرفاً در سطح دولتی و گزینش معدود افراد علمی به عنوان مورد برجسته به چشم میآید که بر خلاف رویههای بینالمللی از قاعده چند ذینفعی (Multi-Stakeholder) یعنی مشارکت طرفهای دخیل در موضوع فناوری اطلاعات و ارتباطات مشتمل بر دولت، بخش خصوصی و غیردولتی و جامعه مدنی و به عنوان نمونه تشکلات، مؤسسات، مراکز، انجمنها، رسانهها، دانشگاهها و مراکز علمی خبری نبوده و خالی از نقشآفرینی مؤثر بازیگران این عرصه است.
پس از استقرار دولت نهم و در تداوم آن دولت دهم، فعالیتها و مشارکت ایران در برنامههای بینالمللی نهتنها از حالت چند ذینفعی خارج شد که دولت نیز به صورت محدود در این رویدادها حضور یافت. با انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیسجمهور دولت یازدهم و انتصاب محمود واعظی در رأس وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات که تحصیلات عالی در مهندسی مخابرات و روابط بینالملل دارد و همکاری نصرالله جهانگرد، دبیر سابق شورایعالی اطلاعرسانی (به عنوان هدایتکننده فعالیتهای جامعه اطلاعاتی در دوره اول) انتظار میرفت سطح مناسبات ما با مجامع جهانی و گستره عمل برای نقشآفرینی، مشارکت و همکاری ارتقا پیدا کند.
یکی از اصول بنیادین جامعه شبکهای لزوم ارتباطات بینالمللی است که مبتنی بر سازوکارهای حکمرانی (Governance)، ارتباطات در مقیاس جهانی صورت میپذیرد. نهادهای مطرحی در نظام بینالمللی، ارتباطات را مدیریت و راهبری میکنند. کشورهای مختلف به شکل بین دولی و یا چند ذینفعی در این عرصه مشارکت دارند. جدای بر ویژگیها و اقتضائات هر یک از این رویدادها و برنامهها که گونهای از مشارکت را میسر میسازد، قاطبه مناسبات بر مدار چند ذینفعی استوار است و هر چه ساختار جوامع دموکراتیک باشد، این نوع روابط به سمت چند ذینفعی گرایش دارد.
وقتی از نقشآفرینی صحبت میکنیم، باید بدانیم که همکاری و مشارکت ما در زمینه اطلاعات و ارتباطات در ابعاد جهانی نباید به حضور در سمینارها، خلاصه شود. متأسفانه تولیدات علمی و محتوایی در این عرصه به سامان نیست و خلأ جدی در ادبیات و مفاهیم، روشها و فنون علمی و کاربردی مشهود است. ضمن اینکه مانند دو دوره گذشته انسجام و یکپارچگی در فعالیتهای ارتباطی و اطلاعاتی کشور - از جمله تعدد نهادها و سازمانها و فقدان دستورالعملها و راهبردهای جامع - برقرار نیست که همین امر به تشتت و فرسایش فعالیتها دامن میزند.
«در مسیر جهانیشدن حرکت کنیم/ فناوری اطلاعات ایران و مناسبات منطقهای و بینالمللی»؛ سید تقی کمالی، روزنامه شرق: ۳۱ تیر ۱۳۹۵
