سید تقی کمالی
زندگی در عصر جديد بدون ارتباطات و مراودات با سامانههای بینالمللی و محلی، مقدور نيست. کيفيت زندگی و رسيدن به سطح بالايی از توسعهیافتگی بدون درونزا و برونگرا بودن تفکر و انديشه محقق نمیشود. کشورها در ارتباطات ملی و بینالمللی خود میکوشند در ابعاد و زمینههای متنوع، شبکهای از استانداردها، محیطها و مهارتها را پایهریزی کنند. صلاحیتها، امتيازها و شاخصها از رویههای مشخص و هدفمند يکپارچه و بینالمللی تبعيت میکنند. برای ترسيم نظام ملی نوآوری، علمی و فناوری بايد به چشمانداز آينده و قابلیتهای کليدی، ساختار، هزینهها، عملکرد و مزيت رقابتی فعلی و آينده توأمان توجه داشت. بر اساس بازنگری و بهبود مستمر است که میتوان از ظرفیتها و فرصتهای فراهم شده بهدرستی بهرهبرداری کرد و به نتايج راهبردی دستیافت.
جامعه اطلاعاتی، شبکهای و دانشبنیان عنوانهایی است که به جوامع جديد اطلاق میشود. متأثر از جهانیشدن، ما وارد دنيايی نو با قواعد و الزامات جديد شديم که ارتباطات بینالمللی به عنوان يکی از خطوط عمل آن مورد تأکید قرار میگیرد. مبنای پديداری جامعه اطلاعاتی دگرگونیهای بنيادی، تغييرات و تحرکهای علمی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از مجموعه عوامل بههمپیوسته است. امروزه از اين جامعه به عنوان يک عصر زمانی، پارادايم جديد و رويکرد مهم توسعهای نام برده میشود که بر اساس آن، شاهد حرکت جوامع به سمت توسعهیافتگی و انسجام و همبستگی ميان بخشهای مختلف هستيم و تمامی جوامع برای عقب نماندن از روند تحولات جهانی و رفع تهديد، رکود و اضمحلال نياز به اتخاذ رويکردهای علمی و سياستی در این باره دارند. ازجمله اينکه شبکههای علمی و تحقيقاتی نقشی محوری در چنين جامعهای ايفا میکنند و منجر به شکلگیری فرصتهای جديد میشوند و مجموعهای از شبکههای اطلاعاتی، ارتباطی، اجتماعی، اقتصادی، شهری و بینالمللی تسهیلگر و پديدارکننده سطوح بالايی از نظم، توسعه و نوآوری هستند.
جامعه اطلاعاتی الگوهای جديد اشتراکگذاری اطلاعات و منابع را فراهم میکند و اثرات اجتماعی و اقتصادی گستردهای را به همراه دارد. دستاوردهای حاصل از اين جامعه منجر به بهبود زندگی مردم میشود و تغييرات زيادی را در بخشهای مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، مديريتی، زيستی، نهادی و حقوقی به دنبال دارد، ازجمله اينکه نظامهای توليد و کسبوکار را متحول کرده و فرصتهای جديد برای بازار به وجود میآورد. همچنين ايجاد اقتصاد يادگيری، مشارکتهای سياسی و مدنی، تغيير در روندها و برنامههای آموزشی، امنيتی، حکومتی و ارزشهای انسانی و حقوق بشر و رويکردهای نو در امر سلامت، علم و فناوری، اقتصاد و فرهنگ از نتايج حاصل از آن است. اشاعه اطلاعات و تحولات اجتماعی و فرهنگی عصر اطلاعات فرصتهای بديعی را برای توسعه جوامع خلق میکند. اين همه در يک فضای جهانی متأثر از جهانیشدن رخ میدهد و قاعدتاً بر رويکرد آیندهاندیشانه و آیندهپژوهانه استوار است. بدون درک از شرايط و تحولات جهانی نمیتوان زيست منطقی در عصری جديد داشت که مبتنی بر ضوابط و الزامات نوپديد دموکراتيک، توسعهگرا و فراگير است.
فناوری جريان، روش و اصول کاربست علم در ابعاد توسعه اجتماعی و اقتصادی جوامع است و ارتباط معناداری با سپهر بینالمللی متأثر از فضای جهانیشدن پيدا کرده است. امروزه ديپلماسی علم و فناوری، مزيت برتری در عرصه رقابت ميان جوامع و سازمانهای پيشرو است. علم و فناوری به عنوان جريان مستمر و روبهجلو در نظام بینالملل از قواعد، هنجارها و اصول تعريف شده تبعيت میکند و متناسب با بافت و موقعيت، ارزشهای جهانشمول را میآفریند و در روند رشد و توسعه نقش بیبدیل دارد. سطوح آمادگی برای پذيرش و مراوده علمی ميان کشورها با ميزان توسعهیافتگی و حکمرانی خوب ارتباط دارد. همين امر ضرورت بهرهگیری از ديپلماسی علم و فناوری را ميان کشورها برجسته میکند.
امروزه ديپلماسی علم و فناوری يک ضرورت بايسته برای جامعه شبکهای است. بر مبنای چنين رهاوردی، همکاریها و مشارکتهای علمی رونق گرفته، روابط دو و چندجانبه در برنامهها و فعالیتهای علمی سرآغاز تعاملات وسیعتر و گسترش سطح ارتباطات آکادميک میشود و از طريق ارتقای سطوح همکاریها و ارتباطات علمی، برگزاری دورههای مشترک، ايجاد فرصتهای علمی و مطالعاتی، حمايت از طرحهای علم و فناوری، زمینههای مراوده برای انتقال فناوری و بهرهبرداری از قابلیتها و استعدادهای بومی مبتنی بر سیاستهای کلی، نقشه جامع علمی، نظام نوآوری و برنامههای توسعه مقدور خواهد شد.
عرصه بینالملل واجد يک جامعه گسترده علمی است که ظرفیتها و فرصتهای ارزندهای را پيش روی جوامع قرار میدهد. موقعيت ايران پس از برجام منجر به فرصتهایی میشود که در يک دهه گذشته از آن دريغ شده بود. جلوگيری از منع تحصيل شهروندان ايرانی در رشتههای خاص، ازجمله اين موارد است. آثار رفع تحریمهای مالی و اقتصادی مشمول فناوریها نيز میشود. تدابيری که در اين حوزهها به کار گرفته میشود، زمینهساز ايجاد مشارکتهای جديد و چندجانبهگرایی در تعاملات بینالمللی علم و فناوری برای گسترش سطوح همکاریها برای بهبود شیوههای کاربست و توليد علم و نيل به تجاریسازی و حضور در بازارهای بینالمللی و از سوی ديگر، قابليت بهرهبرداری از موقعیتها و ظرفیتهای بینالمللی در ارتقای تجهيزات و امکانات مراکز علمی و فناوری، آزمایشگاهها و منابع را فراهم میکند.
از سوی ديگر، مبتنی بر ديپلماسی علم و فناوری که ارتباط تنگاتنگی با ديپلماسی به معنای معمول و بر مبنای سياست و روابط بینالملل دارد، امکان بهرهبرداری از تسهيلات و حمایتهای مالی در طرحهای علم و فناوری از سوی مجامع و بنيادهای بینالمللی مرتبط و تسهيل در مراوده استاد و دانشجو، پژوهشگران و فعالان علمی ميان دانشگاهها و مراکز علمی و پژوهشی موجد شرايط و موقعيتی نو برای تمام بخشهای علمی، اقتصادی و اجتماعی کشور میشود که نياز به فراست و ابتکار عمل سیاستگذاران و مديران دارد.
با اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، علاوه بر امکان گسترش صلحآمیز علوم و فنون هستهای بنابر ملاحظات علمی و اقتصادی، ارائه تسهيلات اعتباری به بخشهای نفت، گاز و پتروشيمی، فروش، تأمین، انتقال يا صادرات تجهيزات و فناوریهای دريانوردی، هوانوردی و خودروسازی و فروش، عرضه، انتقال يا صادرات مستقيم يا غيرمستقيم هرگونه نرمافزار ميسر میشود که ازجمله نتايج رفع تحریمها است که تا پيش از آن، از سرمایهگذاری، شامل مشارکت در سرمایهگذاریهای مشترک، کالاها، خدمات، اطلاعات، فناوری و دانش و کمکهای فنی مربوط به آن ممانعت میشد.
در عصر اطلاعات به عنوان موج پنجم علوم و فناوری در سپهر جهانی پس از عصر صنعتی، علوم و فناوریهای همگرا (NBIC) شامل نانو، بايو، اينفو و کاگنو اهميت مضاعفی یافتهاند که در کنار کارکرد مهم مجازیشدن امور، بايد در توسعه علمی و ديپلماسی علم و فناوری کشور مورد توجه جدی قرار گيرند و بايد به دنبال شبکهسازی مؤسسات و مراکز علمی حرکت کرد، در شیوههای آموزشی و پژوهشی بازنگری صورت گيرد و مطالعات و پژوهشهای مشترک بینالمللی و تبادلات علمی بهطورجدی در دستور کار باشند. با برچیدهشدن تحریمهای هستهای، فراز جديدی پيش روی توسعه علم و فناوری کشور گشوده شده است که در صورت تفکر و تصميم سنجيده، تحرک و اقدام بهموقع همراه با چابکی و سرعت عمل در نهادهای سیاستگذاری، دستگاههای اجرایی و نظام علمی و پژوهشی کشور در قالب ديپلماسی علم و فناوری میتواند نتايج ارزندهای برای ايرانی مقتدر، توسعهیافته و الهامبخش به ارمغان آورد.
«دیپلماسی علم و فناوری، راهگشای توسعه علمی/ ارزيابی وضعيت علم و فناوری كشور پس از اجراییشدن برجام»؛ سید تقی کمالی، روزنامه شرق: ۱ بهمن ۱۳۹۴
