خاورمیانه همچنان یکی از مهمترین مناطق استراتژیک در جهان است که به دلیل اهمیت جغرافیایی، توجه قدرت‌های بزرگ جهان را به خود جلب کرده است. البته، همه کشورهای منطقه به اندازه کافی از این نوع مواد خام استراتژیک برخوردار نیستند، اما اصطلاحات «خاورمیانه» و «ثروت نفت و گاز» گاهی مترادف هم هستند.
اکثر ذخایر نفت جهان یا حدود ۶۶.۵ درصد در کشورهای خاورمیانه مانند عربستان سعودی، ایران، عراق و کویت است که هر یک دارای ذخایر ثابت شده نفت بالای ۱۰۰ میلیارد بشکه هستند. به عبارت دیگر، ذخایر نفت خام اثبات شده - مخازن بررسی شده توسط داده های زمین شناسی و مهندسی - با درجه بالایی از اطمینان به عنوان قابل بازیابی تجاری در کشورهای شناسایی شده ارزیابی می‌شوند.
بر این اساس، کشورهای خاورمیانه تقریباً ۴۱ درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارند که ذخایر قطعی آن در ایران ۱۷ درصد، قطر با ۱۳ درصد و ۱۱ درصد در سایر کشورهای منطقه (عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عراق و ... کویت، مصر، عمان و دیگران).
بنابراین، بازار جهانی انرژی به شدت به این منطقه وابسته است که بیش از نیمی از قراردادهای خرید و فروش نفت و گاز جهان در آن منعقد می‌شود. در این راستا، ایران همچنان به عنوان یک شریک قابل توجه در سراسر جهان و دارای پتانسیل صادرات قابل توجهی برای منابع نفت و گاز خود است. باوجود سیاست تحریم‌ها، این موضوع همچنان صادق است. خاورمیانه به دلیل موقعیت جغرافیایی خود به عنوان یک منطقه ارتباطی بین آسیای مرکزی (جنوب شرقی) و اروپا با آفریقا، بین شمال و جنوب و بالعکس عمل می‌کند. مهمترین ارتباطات تجاری زمینی، دریایی و هوایی از این منطقه می‌گذرد. از این حیث، کشورهای خلیج فارس از جمله ایران مورد توجه اقتصاد و تجارت جهانی هستند.
رویکرد تاریخی به رابطه تهران-مسکو
توجه به این نکته حائز اهمیت است که منافع عینی ژئوپلیتیکی در قرون ۱۸ و ۱۹، ایران و روسیه را به درگیری در قفقاز و آسیای مرکزی سوق داد. با این حال، از نیمه دوم قرن نوزدهم تا ۲۲ مارس ۱۹۳۵، روسیه و ایران شرکای قابل اعتمادی بودند. البته در تاریخ دوره‌هایی از همکاری نزدیکتر و بالعکس وجود داشته است.
امیدواری سیاستمداران شوروی مبنی بر اینکه با تغییر رژیم شاه، ایران می‌تواند مسیری به نفع شراکت راهبردی با اتحاد جماهیر شوروی در پیش بگیرد، زیاد موجه نبود. در ۱۴ آبان ۱۳۵۸، دولت ایران به رهبری امام خمینی، آمریکا را «شیطان بزرگ» اعلام و آن را به تبلیغ فساد و امپریالیسم متهم کرد. همچنین از اتحاد جماهیر شوروی به عنوان «شیطان کوچک» به دلیل دکترین کمونیستی الحادی آن نام برد. امام خمینی از ایرانیان خواست از هیچ یک از طرفین جنگ سرد حمایت نکنند.
اتحاد جماهیر شوروی با وجود همکاری‌های ایران و آمریکا، در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ کمک‌های اقتصادی قابل توجهی به ایران کرد. این اتحاد جماهیر شوروی بود که یک کارخانه بزرگ متالورژی در اصفهان، کارخانه تراکتورسازی در تبریز، شرکت ماشین‌سازی در اراک، خط لوله گاز ایران (IGAT) و سد ارس را در مرز آذربایجان شوروی ساخت
با این حال، ایران تاکنون علیه روسیه شرکت نکرده و روابط حسن همجواری بین ملت‌ها حفظ شده است. در طول جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸)، روابط بین اتحاد جماهیر شوروی و ایران به طرق مختلف مورد آزمایش قرار گرفت. اتحاد جماهیر شوروی در این جنگ در وضعیت نامناسبی قرار گرفت. موضع اولیه مسکو مبنی بر «بی‌طرفی دقیق» به یکی از حمایت‌های نظامی گسترده از عراق در مراحل پایانی درگیری بازنگری شد. در آن زمان عراق متحد مسکو بود، اما ایران در دوره پهلوی و پس از روی کار آمدن امام خمینی، از ارتباط با اتحاد جماهیر شوروی سر باز زد. مسکو از گرایش احتمالی صدام حسین به آمریکا و از دست دادن یک شریک مهم در منطقه بیم داشت. این کمک نظامی شوروی به بغداد در سال ۱۹۸۶ بود که به عراقی‌ها اجازه داد یک ضد حمله را آغاز و در سال ۱۹۸۸ به جنگ پایان دهند.
اتحاد جماهیر شوروی با وجود همکاری‌های ایران و آمریکا، در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ کمک‌های اقتصادی قابل توجهی به ایران کرد. این اتحاد جماهیر شوروی بود که یک کارخانه بزرگ متالورژی در اصفهان، کارخانه تراکتورسازی در تبریز، شرکت ماشین‌سازی در اراک، خط لوله گاز ایران (IGAT) و سد ارس را در مرز آذربایجان شوروی ساخت.
در آغاز قرن بیست و یکم، دوران جدیدی از مشارکت در روابط روسیه و ایران فرا رسیده است. اولین نیروگاه هسته‌ای در تاریخ ایران در سال ۱۹۷۵ توسط شرکت Kraftwerk Union AG که بخشی از زیمنس AG است در بوشهر ساخته شد. اما در سال ۱۹۸۰، دولت آلمان غربی تسلیم تحریم‌های آمریکا علیه ایران شد و توسعه نیروگاه اتمی بوشهر را متوقف کرد. در مرداد ۹۲ روسیه و ایران توافقنامه همکاری در زمینه انرژی صلح آمیز اتمی و ادامه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر را امضا کردند. در سال ۱۳۸۹ نیروگاه اتمی به بهره برداری رسید و در شهریور ۱۳۹۰ به سیستم انرژی ایران متصل شد. با همکاری روسیه، ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای ایران انجام شد. تهران در نوامبر ۲۰۱۴ قرارداد جدیدی را با مسکو برای ساخت دو واحد جدید را امضا کرد. پیش بینی می‌شود دومین واحد از واحد ۲ با ارزش ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ به پایان برسد و پس از آن واحد ۳ بوشهر در سال ۲۰۲۶ تکمیل شود.
زمینه‌های همکاری سیاسی و اقتصادی
سوریه، منطقه جدیدی از مشارکت سازنده روسیه و ایران بود که مسکو و تهران از بشار اسد حمایت می‌کردند و مواضع مشترکی برای از بین بردن تهدید داعش، تجزیه نشدن سوریه و مقابله با فعالیت‌های تهاجمی آمریکا اتخاذ می‌کردند. تلاش‌های روسیه و ایران برای حل و فصل همه‌جانبه سوریه باعث شد تا پلتفرم مذاکرات صلح آستانه با مشارکت ترکیه و نمایندگان مخالفان سوریه تشکیل شود.
تهران شدیداً با تشکیل «پل پان‌ترکیستی» از طریق ارمنستان برای پیوند ترکیه با بقیه جهان ترک و پیشروی ناتو در ماوراء قفقاز و آسیای مرکزی مخالف بوده که به همان اندازه برای منافع منطقه‌ای روسیه مضر است
در چارچوب حل مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان و تقویت صلح در قفقاز جنوبی، ایران از ایجاد پلتفرم همکاری منطقه‌ای گسترده بر اساس فرمت ۳+۳ (ترکیه، روسیه، ایران + ارمنستان، آذربایجان، گرجستان) حمایت کرد. در عین حال، تهران صراحتاً طرفدار حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت سه جمهوری ماوراء قفقاز است، اما هرگونه فشار بر ایروان در مورد رفع انسداد کریدور زنگزور در منطقه مغری به بهای تضعیف منافع ارمنستان و ایران را رد می‌کند. تهران شدیداً با تشکیل «پل پان‌ترکیستی» از طریق ارمنستان برای پیوند ترکیه با بقیه جهان ترک و پیشروی ناتو در ماوراء قفقاز و آسیای مرکزی مخالف بوده که به همان اندازه برای منافع منطقه‌ای روسیه مضر است.
همزمان، روسیه و ایران در حال برنامه‌ریزی برای راه اندازی یک مسیر استراتژیک ترانزیتی شمال-جنوب از طریق آذربایجان هستند. در واقع این جهت از ارتباطات ترانزیتی پس از اتمام ساخت پل ارتباطی رشت ایران به آستارا آذربایجان، انگیزه جدیدی خواهد یافت. علیرغم اینکه همه توافقات امضا شده و مسکو و باکو آماده تامین مالی تکمیل پروژه هستند، به دلایل مختلف تکمیل ساخت آن به تاخیر افتاده است. شاید چنین رویکردی ناشی از تشدید تنش مجدد روابط ایران و آذربایجان در پرتو تقویت روابط بین دولتی (از جمله نظامی-فنی) بین باکو و تل آویو باشد.
پس از تشدید بحران روسیه و اوکراین، تهران از اتهامات روسیه علیه ناتو و آمریکا حمایت کرد. علاوه بر این، تحریم‌های شدید ضدروسی غرب، مشارکت نزدیکتر منطقه‌ای روسیه و ایران را تسریع کرده است. مسکو علاقه‌مند به استفاده از تجربه ایران از ایستادگی تحت تحریم‌های شدید غرب است. ایران همچنین خروجی قابل اعتماد روسیه به منطقه خلیج فارس، کشورهای آسیایی و خاورمیانه است. ارتباطات ترانزیتی، انرژی، کشاورزی، تبادل فناوری‌های پیشرفته، همکاری‌های نظامی-فنی حوزه‌های مهم مشارکت روسیه و ایران در دوران معاصر هستند.
در ژوئیه ۲۰۲۳، ایران وضعیت ناظر خود را به عضویت در سازمان همکاری شانگهای (SCO)، سازمانی بین‌المللی که در آن روسیه، چین و هند شرکای پیشرو هستند، تغییر داد. در چارچوب همکاری‌های چندجانبه، ایران نیز علاقه زیادی به سازمان‌های بین المللی مانند بریکس دارد. به ویژه در ژوئن ۲۰۲۲ تهران برای عضویت در بریکس درخواست داد.
با توجه به اینکه ایران دومین دارنده ذخایر گازی پس از روسیه و در نتیجه یک رقیب در بازار صادرات گاز است، پیشنهاد تهران دورنمای پیوستن به دشمنان بزرگ را برای هدفی بزرگ‌تر نشان می‌دهد. یک هاب گاز ایران که ۶۰ درصد از ذخایر گاز جهان را کنترل می‌کند، چالشی آشکار برای غرب و بازار جهانی خواهد بود
در جولای ۲۰۲۲، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم روسیه تفاهم نامه همکاری انرژی به ارزش حدود ۴۰ میلیارد دلار امضا کردند. در این قرارداد توسعه میادین گازی کیش و پارس شمالی، افزایش فشار در میدان گازی پارس جنوبی، توسعه شش میدان نفتی، تبادل گاز و محصولات پتروشیمی، تکمیل پروژه‌های LNG، احداث خطوط لوله صادرات گاز و سایر همکاری‌های علمی و فنی در نظر گرفته شده است.
در همین راستا، جواد اوجی وزیر نفت ایران پیشنهاد کرد که روسیه به همراه ترکمنستان و قطر، یک هاب گازی در منطقه صنعتی عسلویه در استان بوشهر و در خط ساحلی خلیج فارس بسازند. با توجه به اینکه ایران دومین دارنده ذخایر گازی پس از روسیه و در نتیجه یک رقیب در بازار صادرات گاز است، پیشنهاد تهران دورنمای پیوستن به دشمنان بزرگ را برای هدفی بزرگ‌تر نشان می‌دهد. یک هاب گاز ایران که ۶۰ درصد از ذخایر گاز جهان را کنترل می‌کند، چالشی آشکار برای غرب و بازار جهانی خواهد بود.
یکی از زمینه‌های مهم همکاری روسیه و ایران در واقعیت مدرن، حوزه نظامی-صنعتی و تبادل فناوری‌های پیشرفته برای تولید تسلیحات با دقت بالا است. روسیه، ایران و چین رزمایش‌های نظامی و دریایی مشترکی را در خاک ایران و منطقه خلیج فارس آغاز کرده‌اند که نمی‌تواند تاثیری بر وضعیت کلی امنیت منطقه‌ای در این منطقه استراتژیک مهم، از جمله به چالش کشیدن ناوگان پنجم آمریکا مستقر در بحرین نداشته باشد. غرب شروع به حمایت از اتهام دیگر روسیه و ایران در همکاری‌های نظامی-فنی، به ویژه در مورد ادعای تحویل پهپادهای شاهد ایرانی کرده است.
گردش تجاری روسیه و ایران در سال ۲۰۲۲ تقریباً به ۵ میلیارد دلار رسید که تا حد زیادی به دلیل بحران فعلی روابط بین روسیه و اتحادیه اروپا و ایالات متحده، ۱۵ درصد بیشتر از رقم سال ۲۰۲۱ بود. در عین حال، نرخ توسعه روابط تجاری روسیه با ایران حکایت از رشد ثابت در سال جاری نیز دارد.
روسیه و ایران در میانه پیش‌نویس یک پیمان همکاری بین دولتی اساسی جدید هستند که امضای آن راه را برای کشورهای ما برای افزایش همکاری‌های چندجانبه در آینده نزدیک هموار می‌کند
باید توجه داشت که حجم معاملات کالای بنادر آستاراخان ۶۸ درصد افزایش یافته که تا حدودی ناشی از گسترش تجارت روسیه و ایران است. همچنین با توجه به نتایج نشست اخیر سران مناطق، ایگور بابوشکین، فرماندار منطقه آستاراخان و سید محمود حسینی پور، استاندار مازندران، مقرر شد خط کشتیرانی مستقیم برای اتصال بندر آستاراخان افتتاح شود. در عین حال، منطقه آستاراخان و استان مازندران حلقه‌های مهم کریدور شمال - جنوب هستند که کالاهای هند، چین و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را از طریق ایران ارسال می‌کنند. در نتیجه روسیه قصد دارد ناوگان تجاری خود را گسترش دهد.
در نهایت، روسیه و ایران در میانه پیش‌نویس یک پیمان همکاری بین دولتی اساسی جدید هستند که امضای آن راه را برای افزایش همکاری‌های چندجانبه در آینده نزدیک هموار می‌کند. بنابراین، تعمیق روابط روسیه و ایران به نفع هر دو کشور است و در عین حال توازن قوا در خاورمیانه و مناطق اطراف آن از جمله قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را شکل می‌دهد. همراه با دیپلماسی سازنده ایران با چین، هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس، مشارکت ایران و روسیه تکمیل کننده خطوط جدید خاورمیانه است.
