در فیلم گلادیاتور آن‌جا که راسل کرو دستگیر و در قفسی چوبی برده می‌شود، از میان موسیقی شکوه‌مند هانس زیمر صدای عجیب و میخ‌کوب‌کننده‌ی سازی بادی به گوش می‌رسد. سازی با صدایی حزن‌آلود و چیزی شبیه به فلوت و کلارینت اما رویایی‌تر؛ سازی به نام «دودوک» با نوازندگی «ژیوان گاسپاریان».
ژیوان گاسپاریان در سال ۱۹۲۸ میلادی در ارمنستان به دنیا آمد و در ۶ جولای ۲۰۲۱ چشم از جهان فروبست و در طول زندگی ۹۲ ساله‌اش تبدیل شد به اسطوره دودوک‌نوازی ارمنستان، اولین موسیقی‌دانی بود که نشان «هنرمند مردمی» را در ارمنستان دریافت کرد و البته نامش در کنار نوازندگان بزرگ جهان برده می‌شود.
پیش از ژیوان گاسپاریان دودوک سازی کم و بیش ملی و محلی بود و کم‌تر پیش می‌آمد که صدای آن از ارمنستان فراتر برود و مردم سرزمین‌های دیگر آن را بشناسند. علاوه بر این، پرداختی که ژیوان گاسپاریان از دودوک داشت، پیش از او کم‌تر به گوش رسیده بود.
دودوک ارمنستان دو مکتب دارد. یکی مکتب سنتی با تکنیک‌های ساختارمند و دیگری مکتب مدرن که به نوازنده در پرداخت و اجرا آزادی عمل می‌دهد. ژیوان گاسپاریان اولین کسی بود که توانست این دو مکتب را به خوبی با یکدیگر وفق دهد و کاری کند که صدای دودوک مرزهای ارمنستان را درنوردد و به گوش جان شنوندگانی از هرکجای این جهان خوش بنشیند. همین هوش و انعطاف ژیوان گاسپاریان سبب شد که در غرب شناخته شود و آهنگسازان بزرگ دوست داشته باشند که با او همکاری کنند.
ژیوان گاسپاریان نوازندگی دودوک را به سرودن شعر تشبیه کرده و گفته بود که وقتی روی صحنه مشغول اجرا است درواقع دارد شعر می‌گوید و با زبان موسیقی با مخاطبانش صحبت می‌کند. گاسپاریان معتقد بود که موسیقی‌اش چیزی میان رنج و تنهایی و شادی است و از درون روحش بیرون می‌آید و شاید به همین دلیل است که دیگران آن را با اعماق وجودشان درک می‌کنند.
هانس زیمر در مصاحبه‌ای درباره گاسپاریان می‌گوید: «او خدای ارمنستان است و بسیار شگفت‌انگیز. خیلی دوست داشتم برای گلادیاتور قطعه‌ای بنویسم که ژیوان آن را اجرا کند. با این‌که دیگران به من می‌گفتند که دسترسی به او ناممکن است و با وجود آن‌که زبان یکدیگر را متوجه نمی‌شدیم اما این‌کار را انجام دادم و نتیجه‌اش خارق‌العاده شد.»
در سال ۱۹۸۸ «برایان اینو» موسیقی‌دان سرشناس انگلیسی صدای ساز ژیوان را در مسکو شنید و او را به لندن دعوت و سپس به «مایکل بروک» گیتاریست کانادایی معرفی کرد. او درباره گاسپاریان و دودوک می‌گوید: «بدون شک یکی از زیباترین اصواتی بود که شنیده بودم.»
همکاری گاسپاریان و مایکل بروک اولین فعالیت بین‌المللی این هنرمند ارمنی و سرآغاز معرفی او به جامعه جهانی موسیقی بود. البته گاسپاریان پیش از هرچیزی با موسیقی فیلم «آخرین وسوسه مسیح» مارتین اسکورسیزی به دنیا معرفی شد و پس از آن در فیلم‌های دیگری نیز صدای ساز او شنیده شد.
گاسپاریان در طول فعالیت حرفه‌ای‌اش با کیهان کلهر و حسین علیزاده نیز همکاری کرد. آلبوم «به تماشای آب‌های سپید» نتیجه همکاری او و حسین علیزاده است.
گاسپاریان همچنین کاندیدای گرمی و برنده جایزه وومکس نیز شده است.
ژیوان گاسپاریان سواد آکادمیک موسیقی نداشت اما به اسطوره موسیقی ارمنستان بدل شد و نام او با فرهنگ ارمنستان تا ابد گره خورده است. صدای ساز او در جای‌جای ارمنستان به گوش می‌خورد و تصویرش همه جا دیده می‌شود. نوازنده‌ای اسطوره‌ای که دیگر حضور فیزیکی و اجرای زنده ندارد اما صدای ساز رازآلودش تا همیشه در ارمنستان و ورای آن طنین‌انداز خواهد بود.
*این مطلب را برای رسانه روزآروز نوشته بودم.
