توکن‌های غیرقابل‌معاوضه ((NFT)Non-Fungible Token ) که این روزها بسیار درباره آن می‌شنویم و می‌خوانیم، تنها یک ترند اینترنتی نیست، بلکه می‌تواند یک تغییر بلندمدت امیدوارکننده در نحوه کارکرد صنعت سرگرمی باشد. توکن‌های غیرقابل‌معاوضه یک فناوری تحت بلاک چین است که به کاربر اجازه می‌دهد، مالک و نحوه مالکیت اثری دیجیتال را مشخص کند؛ و به‌گونه‌ای مثل سند مالکیت یا سند اصالت کالا عمل می‌کند. در این نوشتار قصد داریم درباره چیستی NFT به شکل دقیق‌تر و جنبه‌های حقوقی آن‌ها، به‌طور محدود درباره کپی‌رایت آن‌ها صحبت کنیم.
رمزارز (Cryptocurrency) یا توکن (Token) چیست؟
رمزارز نوعی پول برای پرداخت است که می‌تواند به‌صورت آنلاین با کالاها و خدمات مبادله شود. بسیاری از شرکت‌ها ارزهای خاص خود را تولید کرده‌اند که اغلب توکن نامیده می‌شوند و می‌توان آن‌ها را به‌طور خاص برای کالا یا خدماتی که آن شرکت ارائه می‌دهد معامله کرد. برای دسترسی به کالا یا خدمات، باید ارز واقعی را با ارز رمزنگاری‌شده مبادله کنید.
رمزارزها از پروتکل‌های رمز گرافیکی و یا کد‌های فوق‌العاده پیچیده برای رمز‌گذاری دیتاهای حساس و انتقال آن‌ها استفاده می‌کنند تا معاملات امنی را فراهم کنند. توسعه‌دهندگان رمز ارزها این پروتکل‌‌ها را بر پایه اصول پیچیده ریاضیات و مهندسی کامپیوتر بنا کرده‌اند که آن‌ها را غیرقابل نفوذ می‌کند. رمز ارزها همچنین برای کنترل شدن غیرمتمرکز خود شناخته می‌شوند. این به آن معناست که تمام فعالیت‌ها و ارزش‌های این بازار توسط همان کد‌های پیچیده کنترل و ارزیابی می‌شوند و بانک‌ها و یا مقامات دولت‌ها کنترلی روی آن‌ها ندارند. ارزهای دیجیتال امکان معامله شدن توسط ارزهای واقعی را نیز دارا می‌باشند. رمزارزها مبتنی بر فناوری بلاک‌چین هستند.
بلاک‌چین (Blockchian) چیست؟
بلاک‌چین یک فناوری غیرمتمرکز شبکه‌یافته در رایانه‌هایی است که تراکنش‌ها را مدیریت و ثبت می‌کنند. بلاک‌چین اطلاعات را در قالب دسته‌ای به نام بلاک (Block) ذخیره می‌کند. این بلاک‌ها به روشی پی‌درپی به یکدیگر متصل می‌شوند و یک خط ممتد (زنجیر = Chain) تشکیل می‌دهند. این زنجیره بلاکی (Blockchian) مانند یک دفتر توزیع مشترک و تغییرناپذیر است که تاریخ معاملات را با معامله شماره یک شروع می‌کند و ادامه می‌دهد. این زنجیره موجب اعتماد و شفافیت می‌شود. این دفتر کل برای همه اعضای شبکه و با جزئیات در دسترس است و حتی حساب کتاب‌ها برای همه به‌صورت شفاف وجود دارد. این شبکه درواقع زنجیره‌ای از رایانه‌هایی است که درستی تراکنش‌های صورت گرفته بین شما و طرف مقابل‌تان را تائید می‌کنند و پس از تائید، آن را نیز به بلاک چین اضافه می‌کنند. در این شیوه معامله، واسطه ثالث از بین می‌رود؛ این روش تراکنش را «همتا به همتا» می‌نامند.
حال NFT چیست؟
می‌توان گفت NFT مخفف توکن غیرقابل‌معاوضه است. اقلام قابل‌معاوضه را می‌توان با موارد مشابه جایگزین یا مبادله کرد؛ ارزهای فیات (دلار آمریکا، ریال ایران) یا رمزارزها (بیت کوین، اتریوم) مثال دارایی‌های قابل‌معاوضه هستند. توکن‌های غیرقابل‌معاوضه، دارایی‌های مبتنی و ثبت شده بر بلاک‌چین هستند که برای برابر نبودن طراحی شده‌اند. بلیت سینما، مثال مناسبی برای توضیح مفهوم مال غیرقابل‌معاوضه است، یک بلیت سینما، برای یک فیلم خاص، در یک روز و ساعت خاص و برای یک صندلی خاص در نظر گرفته شده است و با یک بلیت سینمای دیگر یا مال دیگری برابر و قابل‌معاوضه نیست. مالکیت یک NFT، امنیت و سهولت یک دارایی ثبت شده در بلاک‌چین را فراهم می‌کند؛ اما برای یک دارایی خاص با ارزش خاص. NFTها سه ویژگی مهم دارند که عبارت‌اند از: 1) منحصربه‌فرد هستند؛ 2) کمیاب هستند؛ 3) و غیرقابل تقسیم هستند.
به‌طور خلاصه، NFT فناوری است که به شما اجازه می‌دهد انیمیشن، عکس، GIF، موسیقی و سایر سرمایه‌های دیجیتال خود را به فروش بگذارید و خریدار سندی مبتنی بر مالکیت یک سرمایه دیجیتال به دست آورد؛ بنابراین NFT تقریباً یک سند مالکیت به همراهی گواهی اصالت اثر که بر بلاک چین ثبت شده است. همان‌گونه که نسخه‌های کپی و جعل شده یک نقاشی را در دنیای واقعی می‌خریم و نسخه اصلی آن نقاشی همچنان به قوت خودش باقی می‌ماند، این فناوری اجازه می‌دهد که در فایل‌های MP3، MP4، GIF و عکس و... نسخه اصلی را از کپی تشخیص دهیم و بفهمیم صاحب اثر اصلی کیست و از سرقت این آثار هم جلوگیری به عمل آید و نوعی ارزش‌افزوده نیز ایجاد کند.
رشد فناوری‌های مبتنی بر بلاک چین و رمزنگارها، به رشد NFT کمک می‌کند؛ به‌علاوه حاشیه‌های درآمدی صنعت سرگرمی و هنر. NFT می‌تواند موجب جذب سرمایه‌گذارها به‌عنوان خریداران و مجموعه‌داران هنری شد. یا حتی کسیانی که به چشم یک سرمایه‌گذاری و تجارت و دادوستد به آن می‌نگرند. طرفداران هنر و هنرمندان نیز که می‌خواهند بخشی از اثر هنری موردعلاقه‌شان را تملیک کنند و برای خود بخرند.
استفاده‌های NFT:
الف) بازی‌های کامپیوتری؛ با NFT می‌توان مجموعه وسایل و آیتم‌های درون بازی‌های کامپیوتری را خریدوفروش کرد.
ب) دارایی‌های فکری: می‌تواند یک نقاشی، یک آهنگ، یک حق ثبت اختراع یا سایر حقوق مالکیت معنوی را NFT کرد.
پ) دارایی‌های فیزیکی و عینی: املاک و مستغلات، اشیا گران‌بها، وسایل نقلیه و سایر دارایی‌ها (این مورد هنوز در مرحله آزمون‌وخطا و اعتبارسنجی است)؛
ت) سوابق و مدارک تائید هویت: NFT همچنین می‌تواند هویت را تائید کند یا گواهی تولد، مجوزها، مدارک علمی، افتخارات و موارد دیگر را نشان دهد؛
ث) اسناد مالی: فاکتورها، سفارشات، ضمانت‌ها، قبض‌ها و غیره را می‌توان به NFT تبدیل کرد و با آن‌ها معامله کرد.
توکن‌های غیرقابل‌معاوضه اما محدودیت‌هایی نیز دارند که مانع از استفاده گسترده و گسترش همگانی آن‌ها می‌شود؛ 1) مانند عدم تمایل عمومی به هنرهای دیجیتال (محصولات و دارایی‌هایی که در زمان حال، بیشترین NFTها از آن‌ها ساخته می‌شود)؛ 2) مشکلات و مسائل مربوط به بلاک‌چین، مانند محدود شدن NFTها به رمزارز اتریوم که بر بلاک چین ثبت شده؛ 3) نگرانی‌های حقوقی؛ هنوز در نظام‌های حقوقی بسیاری از کشورها، هیچ قانون و مقرره و دکترینی برای NFT و به‌طوری کلی بلاک‌چین و رمزارزها وجود ندارد و این امر به دلیل تازگی و نیز سرعت بالای خلق و گسترش این فناوری‌هاست. این کمبود قانون‌گذاری و عدم اطمینان ناشی از حمایت قانون، موجب نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی در حوزه NFT شده است.
حال بیاید درباره این مسائل حقوقی پیرامون NFTها بیشتر صحبت کنیم.
وقتی شما یک NFT می‌خرید، مالک چه چیزی می‌شوید و مالک چه چیزی نمی‌شوید؟
- وقتی شما یک NFT را می‌خرید شما صاحب حق مالکیت آن می‌شوید و می‌توانید مالکیت خود را که بر بلاک چین ثبت شده است، اثبات کنید (حق اثباتی) و نیز دیگران را از دارا شدن و استفاده از آن NFT محروم کنید و منحصر به خود کنید (حق سلبی).
- خریدار NFT مالکیت NFT و مقداری حقوق ضمنی یا مجوز بهره‌برداری (لیسانس) محدود از آثار هنری مندرج در NFT را برای خرید، تصاحب یا فروش NFT دریافت می‌کند.
- هنگام خرید NFT، شما صاحب کپی‌رایت اثر هنریNFT شده، نمی‌شوید. پدیدآورنده اثر هنری، صاحب کپی‌رایت اثر خود است مگر اینکه و تا زمانی که مالکیت کپی‌رایت را به شخص دیگری منتقل کند.
- بنابراین، مگر اینکه NFT شامل انتقال مالکیت کپی‌رایت اثر اصلی باشد - که به‌طور پیش‌فرض چنین نیست، پدیدآورنده اثر و نه دارنده NFT مالک کپی‌رایت است.
در بحث حقوق مالکیت، یک NFT به‌عنوان اموال شخصی غیرعینی یا غیرمادی است؛ یعنی مالی که لمس یا نگهداری فیزیکی نشود اما ارزش مادی بر آن اعتبار شده باشد. حداقل ازنظر تئوری می‌توان NFT را خرید، فروخت، هبه کرد، وصیت کرد، رهن داد، به‌عنوان وثیقه استفاده کرد و از آن مالیات گرفت.
کپی‌رایت NFTها
به‌طورکلی، خود NFT، به‌احتمال زیاد توسط قوانین کپی‌رایت حمایت نخواهد شد. NFTها معمولاً از یک سری سوابق بهم پیوسته مالکیت (به‌صورت رمز) و یک پیوند به یک دارایی اساسی تشکیل شده‌اند. تردید وجود دارد که این داده‌ها برای تشکیل یک «اثر تألیف شده» کافی باشد تا واجد شرایط حمایت توسط کپی‌رایت باشد. بااین‌وجود، دارایی‌های به‌اصطلاح «در زنجیر» - NFTهایی که دارایی اصلی را در خود جای داده‌اند - ممکن است واجد شرایط باشند.
چه کسی پدیدآورنده دارایی دیجیتال متصل به NFT است؟
اگر به شخصی فکر می‌کنید که به‌طور مستقل قطعه‌ای از آثار هنری یا موسیقی دیجیتال را خلق می‌کند، پاسخ ساده است: آن شخص، پدیدآورنده آن است.
اگر NFT شامل آثاری است که توسط چند شخص ایجاد شده است، یا توسط کارمندان یا هنرمندان سفارش داده شده، آثار مشتق شده از سایر آثار و یا آثاری که با کمک هوش مصنوعی خلق شده‌اند، یا سایر آثار خلق شده به‌وسیله فناوری توسط دیگران، پاسخ دشوار است. این نکته اساسی را اما باید به خاطر داشته که پدیدآورنده اثر برای همیشه پدیدآورنده باقی می‌ماند. ممکن است صاحب کپی‌رایت تغییر کند، ممکن است صاحب NFT تغییر کند، اما پدیدآورنده همیشه پدیدآورنده است.
آیا پدیدآورنده اثری که متصل به NFT است می‌تواند مالکیت کپی‌رایت را منتقل کند؟
پدیدآورنده در انتقال مالکیت کپی‌رایت آزاد است، اما برای انجام این کار، انتقال باید کتبی باشد و توسط صاحب کپی‌رایت امضا شود. تا زمانی که این اتفاق نیفتد، پدیدآورنده کپی‌رایت را حفظ می‌کند.
خرید یک قطعه هنری فیزیکی یا دیجیتالی شامل کپی‌رایت در این قطعه هنری نمی‌شود. ایجاد و انتقال اثر هنری یا دارایی‌های دیگر که می‌توانند مشمول NFT شوند باید با حقوق مالکیت فکری مطابقت داشته باشد. توکن سازی در این شرایط تغییری ایجاد نمی‌کند. داشتن NFT حقوق مالکیت فکری را به دارایی اساسی نه اعطا و نه محدود نمی‌کند. یک اثر هنری مشابه می‌تواند مورد صدها NFT مختلف در چندین بلاک‌چین باشد؛ هیچ حق انحصاری قانونی وجود ندارد.
آیا صاحب NFT می‌تواند کپی‌رایت یا مجوز بهره‌برداری (لیسانس) از اثر اصلی را به دست آورد؟
مالک کپی‌رایت حق انتقال کلیه کپی‌رایت خود را در یک اثر، به یک دارنده NFT دارد. بااین‌حال، سناریویی که انتظار داریم در آینده بیشتر ببینیم، این است که مالک کپی‌رایت، به مالک NFT مجوز استفاده (لیسانس) خاصی از اثر را بدهد.
هیچ‌چیزی مانع از این نیست که مالک کپی‌رایت از این حقوق، از طریق مکانیسم NFT استفاده کند. به همین ترتیب، یک فروشنده NFT ممکن است بخواهد استفاده‌های خاص را محدود کند، به‌عنوان‌مثال استفاده‌های ناخوشایند را برای محافظت از برند خود منع کند. به‌این‌ترتیب، مالک NFT نمی‌تواند اثر را دوباره تولید کند، کپی کند،، آثار مشتق بسازد یا اثر را اجرا، نمایش یا توزیع کند. این فعالیت‌ها همچنان در قلمرو انحصاری صاحب کپی‌رایت است.
بحث NFTها نه‌تنها در کشور ما، بلکه در جهان بحث تازه و داغی است. همان‌طور که پیش‌تر توضیح داده شد، کمبود قوانین و کارهای پژوهشی حقوقی در این زمینه به علت تازه بودن فناوری، موجب شده نتوانیم روشن‌تر، صریح‌تر و نیز گسترده‌تر درباره NFT و جنبه‌های حقوقی مختلف آن صحبت کنیم. این خلأهای قانونی نیز موجب می‌شود که دست سوءاستفاده‌گران برای کلاه‌برداری و تخلف در این حوزه زیاد باشد. پس هنرمندان و کسانی که دارایی‌های غیر عینی خود را از نقاشی و موسیقی گرفته تا آیتم‌های درون بازی‌های کامپیوتری و... می‌خواهند در قالب NFT به فروش بگذارد و قدم در این بازار بگذارند، باید بسیار دقت کنند و جانب احتیاط را در نظر بگیرند.
