جرثقیل یا جراثقال وسیله‌ای است برای بلند کردن و جابه‌جایی بارهای سنگین. جرثقیل از گذشته، با نیروی انسان یا حیوان به کار می‌رفته‌است
جرثقیل‌های اولیه که حدود ۴۰۰۰ سال پیش و در تمدن مصر باستان برای جابه‌جایی آب مورد استفاده قرار می‌گرفتند به شادوف بودند. نحوه کار شادوف به این صورت بود که برای تعادل در یک طرف، وزنهٔ تعادلی و در انتهای دیگر بازوی گردان که آب یا کالا را جابه‌جا می‌کردند قرار داشته‌است. قسمت‌های تشکیل دهنده این دستگاه چوبی عبارت بودند از:[۲]
یک تکیه گاه افقی
استفاده از نمونه‌های اولیه جرثقیل در سایر ملل نیز شایع بوده‌است. به عنوان مثال شواهد باستان شناسان بیانگر این مطلب است که شش قرن پیش از میلاد مسیح یونانیان از وسایلی چوبی برای حمل وسایل سنگین استفاده می‌کردند. رومی‌ها نیز در ساختار جراثقال یونانی‌ها تغییراتی ایجاد نموداند و از آن در ساخت و ساز استفاده می‌کردند. جرثقیلهایی که رومیان از آن استفاده می‌کردند به ترِدویل (en) معروف است.[۲]
در قرن شانزدهم میلادی برای افزایش طول باربرداری جرثقیل، قسمت بازوی متحرک[۳] به قسمت بالابرنده یا بازوی اصلی[۴] اضافه شد. با انقلاب صنعتی استفاده از جرثقیل‌ها برای حمل بار در بنادر رونق گرفت. در سال ۱۸۳۸ ویلیام آرمسترانگ کارخانه دار و تاجر انگلیسی جرثقیلی ساخت که با قدرت آب کار می‌کرد. یکی از جرثقیل‌های او توسط نیروی دریایی ایتالیا در سال ۱۸۸۳ مورد استفاده قرار گرفت. این دستگاه تا اواسط دهه ۱۹۵۰ برای فعالیت‌های گوناگون استفاده می‌شد و هنوز با گذشت چندین دهه در شهر ونیز ایستاده‌است.[۲]
سازمان بین‌المللی استاندارد بر اساس شماره ISO3406-1 تعریف مشخصی از جرثقیل و جرثقیل سیار ارائه می‌دهد:[۲]
فعالیت اصلی جرثقیل، باربرداری و جابه‌جایی بار به صورت معلق در هوا به وسیله قلاب یا سایر تجهیزات مشابه است.
جرثقیل سیار، جرثقیلی است که مجهز به دکل یا بوم (و یا تجهیزات بوم برجی) بوده و قابلیت راهپیمایی، بارگیری و تخلیه را بدون استفاده از مسیر ویژه یا تکیه گاهی برای پایداری خود دارا است.
شکستن دکل یک تاورکرین در اثر بلند کردن بار خارج از ظرفیت
کاربرد جرثقیل در پروژه‌های عمرانی
کاربرد جرثقیل‌ها در پروژه‌های عمرانی عموماََ عبارت است از:[۲]
بتن ریزی به ویژه در سازه‌های بلند مرتبه
استفاده به عنوان بالابر
تخلیه و بارگیری مصالح و لوازم
کمک به اجرای اسکلت بتنی
برپا نمودن اسکات فلزی
در اکثر پروژه‌های عمرانی جرثقیل برجی یا تاور کرین بیشترین استفاده را دارد. جرثقیل‌های مرسوم امروزی عبارت‌اند از:[۲]
جرثقیل برجی یا تاورکرِین - معمولاً در ساختمان‌های مرتفع مورد استفاده قرار می‌گیرد و به سه صورت بر روی زمین نصب می‌شود.
جرثقیل سیار - به دو صورت ثابت با نصب جک (کفی یا بدون کفی، خودروبر و غیره) یا سیار کارگاهی (با بار) عمل می‌کند.
جرثقیل سقفی - در سالن‌های صنعتی، تولیدی یا سایر خطوط (انبار، تعمیر و غیره) در ارتفاع بر روی خطوط باربر کناری قابل نصب است و عموماً به دو شکل جرثقیل سقفی تک پل و جفت پل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
جرثقیل شناور[۵][۶]
جرثقیل دروازه‌ای - به دو صورت دروازه‌ای و نیم دروازه‌ای قابل استفاده است.
جرثقیل بازویی - به دو صورت بازویی (دیواری) یا ستونی بازویی قابل استفاده در صنایع است.
جرثقیل آویز - درسالن‌ها و مکانهای با محدودیت ارتفاع و خطوط مونتاژ سری (خودروسازی و…) در ظرفیت تا ۵ تن قابل استفاده است.
جرثقیل خاص - به‌صورت ترکیبی از گروه‌های قبلی استفاده می‌شود و در موارد استفاده خاص مانند پشته کردن و غیره کاربرد دارد.
به منظور بلند نمودن بار در کارگاه‌ها، بسته به نوع فعالت از طناب‌هایی با جنس‌های گوناگون استفاده می‌شود:
طناب سیمی
نایلون
پلی استر
الیاف مصنوعی
طناب فیبری طبیعی و مصنوعی
