مادربردها یکی از اجزای پیچیده‌ی کامپیوتر هستند و خرید مادربرد هم یکی از سخت‌ترین قسمت‌های خرید کامپیوتر است. به همین منظور ما در این مقاله از مجله تکنولوژی ژیتک قصد داریم 10 اصطلاحی که باید هنگام خرید مادربرد بلد باشید را برای شما شرح دهیم.
کسانی که مادربرد می‌خرند، چه به عنوان آپگرید برای کامپیوترشان و چه برای ساخت یک کامپیوتر از اول، افراد زرنگی هستند و به اندازه‌ای اعتماد به نفس دارند که کامپیوترشان را تکه تکه و دوباره آن را سرهم کنند. واژه‌شناسی مادربردها کمی گیج‌کننده است و بعضی از واژه‌ها حتی سازنده‌های باتجربه‌ی کامپیوتر را هم دست‌پاچه می‌کنند.
با این وجود کسانی که برای اولین بار قصد خرید مادربرد دارند، حتما باید کمی دانش پیش‌زمینه (یا یک دوست زرنگ!) داشته باشند تا بردی بخرند که هم اندازه برای کیسی که دارند مناسب باشد و هم از کیفیت کافی برخوردار باشد. اگر چنین دوستی ندارید، اجازه دهید کلمات اولیه‌ای که هنگام خرید مادربرد به آن نیاز دارید را به شما بیاموزیم.
فرم فاکتور به معنی ابعاد و طرح‌بندی یک مادربرد دسکتاپ است. برای این که هنگام خرید مادربرد مطمئن شوید مادربرد در کِیس شما جا می‌شود، باید بدانید کِیس از کدام یکی از فرم فاکتورهای استاندارد پشتیبانی می‌کند.N
فرم فاکتورهایی که برای سازنده‌های کامپیوتر از اهمیت زیادی برخوردارند، عبارتند از: ATX، MicroATX و Mini-ITX. به فرم فاکتورهای ATX گاهی standard ATX هم می‌گویند و ابعاد آن‌ها معمولا 30*24.5 سانتیمتر می‌باشد. این بردها معمولا در کیس‌هایی با اندازه‌ی متوسط رو به بالا دیده می‌شوند (اکثر کیس‌های موجود در بازار). برخی از بردهای چند سی‌پی‌یو که برای سرور و کامپیوترهای صنعتی (workstation) استفاده می‌شوند، و برخی قطعات دیگر (مثل بردهای سری EVGA Classified) از اندازه‌های بزرگتر از استاندارد ATX مثل Extended ATX و XL-ATX هم پشتیبانی می‌کنند ولی معمولا این فرم فاکتورها برای اکثر سازنده‌های پی‌سی جذاب نیستند. علاوه بر اندازه نکته‌ی کلیدی دیگری که باید بدانید، این است که بردهای ATX از بردهای MicroATX و Mini-ITX شیار توسعه‌ی بیشتری دارند.
کیس‌های با اندازه‌ی کوچکتر، کیس‌های دسکتاپ تخت و شاسی‌های کامپیوتر سینمای خانگی از بردهای MicroATX و Mini-ITX استفاده می‌کنند. بردهای MicroATX مربعی شکل هستند و اندازه‌ی آن‌ها تا 24.5 سانتیمتر هم می‌رسد (برخی کوچکتر هستند) و از یک برد ATX مشابه شیارهای کمتری دارند. معمولا شیارهای آن‌ها فقط برای نصب یک کارت ویدیو و یک یا دو کارت دیگر جا دارد. اما فرم فاکتور استاندارد Mini-ITX مربعی شکل 17 سانتیمتری، حتی از آن هم جمع‌وجورتر است و برای کامپیوترهای با فرم فاکتور کوچک (SFF) درست شده است. Mini-ITXها معمولا فقط یک شیار توسعه دارند.
توجه داشته باشید اکثر کیس‌های کامپیوتر که یک فرم فاکتور خاص را پشتیبانی می‌کنند، از فرم فاکتورهای کوچکتر نیز پشتیبانی می‌کنند ولی حتما قبل از خرید مادربر یا کیس جدید، از فرم فاکتور آن مطمئن شوید.
سیستم سامانه‌ی ورودی/خروجی پایه (بایوس) سفت‌افزار(firmware) استانداردی است که کامپیوتر شما را خارج از محیط سیستم عامل (یعنی قبل از بوت شدن) مدیریت می‌کند. بایوس هنگام روشن شدن (استارت‌آپ) مورد استفاده قرار می‌گیرد و در یک تراشه‌ی مخصوص روی مادربرد قرار دارد (در بعضی مادربردها این تراشه قابل تعویض و قابل جدا شدن است) و تنظیمات حیاتی سیستم مانند دستور بوت کردن و پارامترهای آی‌سی را مدیریت می‌کند. همچنین اُوِرکلاکِرها اینجا می‌توانند سیستم را اورکلاک کنند. ناگفته نماند که با داشتن برد و نرم‌افزار مناسب از طریق ویندوز نیز امکان اورکلاک کردن وجود دارد.
بایوسِ UEFI چیزی شبیه به یک سیستم عامل کوچک است که به علت تشکیل شدن از قسمت‌های کوچکتر، قابل برنامه‌ریزی است و برای سازنده‌های برد گزینه‌های شخصی‌سازی بیشتری دارد. بسته به طراحی این قطعه، با برد UEFI می‌توان از طریق موس هم کار کرد. حضور بایوس UEFI هنگام خرید مادربرد برای مدت‌های مدیدی یک امتیاز محسوب می‌شد ولی حالا به یک استاندارد بدل شده است.
اگر تا به حال کامپیوتری را قطعه به قطعه سرهم کرده باشید، احتمالا دستتان را با یکی از این‌ها بریده‌اید. پوشش محافظ I/O یک صفحه‌ی فلزی مستطیلی است (لبه‌های آن می‌تواند تیز باشد) که در یک شکاف پشت کیس شما جا می‌خورد. تقریبا هر مادربردی یکی از این‌ها دارد. پوشش محافظ برای پورت‌های مختلف روی مادربرد جای مخصوص دارد و هنگامی که شما کابلی را به این پورت‌ها متصل می‌کنید، از مادربرد محافظت می‌کند.
اکثر پوشش‌های محافظ I/O قابل تعویض بین مدل‌های مختلف مادربرد نیستند. (تنها ویژگی استاندارد آن‌ها اندازه‌شان است که تقریبا 16.5*4.5 سانتیمتر می‌باشد). پس اگر می‌خواهید مادربرد دسته دوم بخرید، توجه داشته باشید که فروشنده پوشش محافظ I/O را هم در جعبه گذاشته باشد. معمولا هنگام آپگرید کردن گم می‌شوند و پیدا کردن جایگزینی که اندازه باشد، کمی سخت است.
چیپست یک واژه کلی برای سیلیکون روی مادربرد است که مسیر (و کنترل‌گرهای) بین زیربخش‌های یک کامپیوتر را فراهم می‌کند. هنگام خرید مادربرد چیپست که معمولا تولید اینتل یا AMD است، خانواده‌ی برد را مشخص می‌کند و تعیین می‌کند که از چه پردازنده‌ای می‌توانید روی مادربرد استفاده کنید. همچنین خصوصیت‌های دیگری که یک سازنده‌ی مادربرد می‌تواند پیاده‌سازی کند نیز توسط چیپست مشخص می‌شود. سازنده‌های مادربرد معمولا براساس هر چیپست یک مجموعه مادربرد می‌سازند که فرم فاکتور و خصوصیات مختلفی دارند.
در دنیای مادربردها معمولا وقتی پردازنده جدیدی عرضه می‌شود، چیپست جدیدی هم به همراه آن عرضه می‌شود و چیپست‌های ارزان‌تر و با ویژگی‌های کم‌تر همزمان و یا کمی بعدتر از آن به بازار می‌آیند. این چیپست‌های ارزان‌تر اجازه می‌دهند با بودجه‌ی کمتری برای مصارف مختلف مادربرد تهیه کنید. برای مثال ما این مقاله را اواسط ۲۰۱۸ نوشتیم و در آن زمان جدیدترین چیپست‌های اینتل برای سی‌پی‌یوهای معمولی در هسته‌های نسل هشتم به نام Coffee Lake، Z370 بودند (که ویژگی اورکلاکینگ هم داشتند) و چیپست‌های ارزان‌تر برای بردهای معمولی‌تر تهیه شده بودند: Q370، H370، B360 و H310. نسل قبلی بردهای اینتل نیز از همین نحوه‌ی شماره‌گذاری پیروی می‌کرد: چیپست Z270 که همراه Q270، H270، Q250 و B250 می‌آمد و سوکت 1151 با پردازنده Kaby Lake.
چیپست X299 که جدیدترین چیپست اینتل برای سوکت 2066 و پردازنده Core X-Series می‌باشد، جایگزین X99 شده است (برای سوکت ۲۰۱۱) و برای کسانی که مشتاق چیپست‌های اینتل هستند، مناسب است. از آن طرف برای طرفداران AMD چیزی که مشابه Core X-Series باشد، Ryzen Threadripper است که فقط به یک چیپست متکی است و آن هم X399 می‌باشد.
بردهای AMD در سال‌های گذشته چیپست‌های مختلفی را به کار می‌گرفتند و تعداد آن‌ها انقدر زیاد است که لیست کردنش اینجا کار دشواری است اما پردازنده های AMD Ryzen سوکت AM4 و چیپست‌های X370 و B350 را با چند چیپست ارزان‌تر دیگر تلفیق کرده‌اند (مانند A320) تا بتوان با بودجه‌ی کم‌تر برد تهیه کرد. در سال ۲۰۱۸، X370 با X470 همراه شد که از سی‌پی‌یوهای نسل دوم Ryzen و همچنین از چیپ‌های جدید Raven Ridge پشتیبانی می‌کند.
هنگام خرید مادربرد دانستن چیپست مادربردتان به دودلیل مهم است. اول آن که با سی‌پی‌یو مادربرد شما ارتباط مستقیم دارد. دوم این که چیپست جایگیری روی برد و ست ویژگی‌هایش را مشخص می‌کند. برای مثال بردهای AMD B350-based مدل‌های ارزان‌تری از X370 ها هستند. با این که هر دو از سی‌پی‌یوهای یکسان پشتیبانی می‌کنند.
این قطعه همان گیرنده‌ی مربع شکل است که چیپ پردازنده در آن جای می‌گیرد. نوع سوکت خاص پردازنده (نه سازنده‌ی آن) باید با نوع سوکت برد سازگاری داشته باشد. (به عبارت دیگر، چیپ‌های پردازنده اینتل ممکن است در بردهای اینتل کار نکنند). علاوه بر آن، همه‌ی پردازنده های یک نوع سوکت در هر بردی که آن سوکت را داشته باشد، کار نمی‌کنند. باید برای جزئیات بیشتر لیست سی‌پی‌یوهای سازگار با مادربرد را بخوانید.
مدتی است که پردازنده های اینتل از طراحی‌ای استفاده می‌کنند که پین‌های رابط بخشی از سوکت شده‌اند. این طراحی دارای اتصال‌های نقطه‌ای شکل در پایین چیپ پردازنده می‌باشد. چیپ‌های AMD به غیر از Ryzen Threadrippers هنوز از سوکت‌های قدیمی با سوراخ‌هایی برای جایگیری پین روی چیپ استفاده می‌کنند.
مرسوم‌ترین انواع سوکت از این جمله‌اند:
سوکت 1150
سوکت AMD AM4
این شکاف برای کارت حافظه‌های دوگانه خطی استفاده می‌شود. این شکاف در دسته‌های دو، چهار یا هشت‌تایی روی مادربرد قرار گرفته‌اند و رم سیستم روی آن قرار می‌گیرد.
در آخرین مادربردهای بازار، این شکاف‌ها از نوع DDR4 هستند. (شیارهای DDR3 هنوز در برخی مادربردهای نسل آخر وجود دارند. به خصوص برای سی‌پی‌یوهای AMD pre-Ryzen). در حافظه‌های DDR معمولا اگر قطعات رم را به صورت جفت‌های یکسان در شیارهای معین روی مادربرد استفاده کنید، کارایی سیستم شما بالا می‌رود و اصطلاحا گفته می‌شود که حافظه خروجی دوکاناله دارد. حافظه‌ی چهارکاناله (که از چهار یا هشت قطعه در هر ست استفاده می‌کند) توسط پلتفرم‌های گران‌قیمت مانند Intel X299 پشتیبانی می‌شود این نوع حافظه به صورت کلی عملکردی مانند حافظه دوکاناله دارد.
رم‌ها معمولا برای تسهیل عملیات دوکاناله یا چهارکاناله‌سازی به صورت بسته‌بندی‌شده به فروش می‌رسند (در یک ست دو یا چهار ماژوله با همان دستورالعمل‌ها) و گاهی اوقات شیارهای جفت‌شده‌ی مادربرد بر اساس رنگ مشخص شده‌اند. وقتی حافظه‌ی جفت‌شده دارید، دوتا (دوکاناله) یا چهارتا (چهارکاناله) ماژول در شیارهای یک‌رنگ قرار می‌دهید یا با توجه به دستورالعمل‌های مادربرد آن‌ها را قرار می‌دهید.
جمع‌بندی: هنگام خرید مادربرد یا رم، توجه داشته باشید که در شرایط یکسان دو قطعه حافظه‌ی DDR با یک ظرفیت خاص از یک قطعه با همان ظرفیت کارایی بهتری دارند و این به یمن وجود توان عملیاتی دوکاناله است.
پی‌سی‌آی اکس‌پرس یا به مخفف PCIe، شیارهای توسعه روی مادربرد هستند که کارت‌های ویدیو، تیونر تلویزیون و دیگر عناصر روی برد روی آن‌ها نصب می‌شوند. عدد کنار حرف x دو چیز را توصیف می‌کند: اندازه‌ی فیزیکی شیار و پهنای باند شیار. و این دو عدد ممکن است برای یک شیار متفاوت باشند.
هر چه شماره‌ی x بیشتر باشد، شیار بلندتر است و به صورت ایده‌آل باید کارت را با شیار یکسانش تطابق دهید. در واقعیت شما این روزها فقط شیارهای ۱۶* (بلند) و ۱* (کوتاه) در مادربردهای جدید می‌بینید. کارتی که عدد کنار x آن کم‌تر است می‌تواند با شیاری که شماره‌ی بیشتری دارد، استفاده شود ولی برعکس آن امکان‌پذیر نیست. (برای مثال می‌توانید یک کارت PCIe x1 را در یک PCIe x16 slot نصب کنید ولی برعکس آن امکان‌پذیر نیست.)
وقتی بحث به پهنای باند PCI می‌رسد، همه چیز کمی پیچیده می‌شود. البته فقط وقتی صحبت نصب کارت گرافیک مخصوص باشد، راجع‌به آن بحث می‌شود. کارت‌های ویدیوی جدید همه در PCI Express x16 نصب می‌شوند و یک مادربرد ممکن است چندین عدد PCI Express x16 داشته باشد. با این وجود ممکن است همه‌ی شیارهای روی برد (و شاید فقط یکی از آن‌ها) از پهنای باند PCI Express x16 پشتیبانی نکند. (اگر ساده بخواهم بگویم، پهنای باند راهی است که اجازه‌ی عبور داده‌های الکتریکی می‌دهد. هر چه بیشتر باشد، بهتر است.) اگر فقط یک کارت ویدیو نصب می‌کنید، مهم است که آن را در شیاری قرار دهید که از پهنای باند x16 پشتیبانی می‌کند.
بردهایی که از نصب چند کارت ویدیویی Nvidia SLI و AMD CrossFire X پشتیبانی می‌کنند، همچنین پیکربندی‌های پهنای باند مختلفی دارند که باید آن‌ها را بشناسید. استفاده از یک کارت در یک شیار ممکن است به شما پهنای باند x16 با آن کارت بدهد ولی اگر یک کارت دیگر اضافه کنید ممکن است هر دوکارت به x8 تقلیل داده شوند یا ممکن است یکی x16 بماند و دیگری x8 یا x4 شود. دستورالعمل‌های پهنای باند را قبل از خرید مادربرد بخوانید. اگر می‌خواهید با چند کارت بازی کنید و گیمینگ هدف اصلی شماست، حتما اطمینان حاصل کنید که بیشترین کارایی را از کارت‌های خود می‌گیرید.
این دو به توانایی مادربرد برای پذیرفتن بیشتر از یک کارت گرافیک اشاره دارند و کارت‌ها می‌توانند با هم کار کنند تا کارایی گرافیکی را بالا ببرند. رابط لینک مقیاس‌پذیر (SLI) استانداردی است که با کارت‌های گرافیک Nvidia GeForce کار می‌کند و CrossFireX با کارت‌های AMD Radeon کار می‌کند. این کارت‌ها باید از پردازنده گرافیکی یکسانی استفاده کنند. یک پل رابط فیزیکی بین کارت‌ها وجود دارد که معمولا به همراه مادربردهای سازگار با SLI یا CrossFire می‌آید و ممکن است برای پهنای باند لازم بین کارت‌ها کافی باشد. سری آخر کارت‌های Nvidia GeForce GTX 1000 یک رابط مخصوص SLI با پهنای باند بالا نیاز دارند تا کارایی SLI بیشینه شود.
در برخی از بردهای AMD که از نسل قبل از سی‌پی‌یوهای Ryzen هستند، SLI یا CrossFireX را با AMD Dual Graphics اشتباه نگیرید چرا که آن‌ها به کلی چیز دیگری هستند. در Dual Graphics شما می‌توانید کارت‌های AMD Radeon خاص را با گرافیک‌های روی برد سی‌پی‌یو تلفیق کنید تا مانند CrossFire کارایی‌شان افزایش یابد. البته مقدار افزایش آن خیلی زیاد نیست.
همچنین توجه داشته باشید که بازی باید برای SLI یا CrossFireX پشتیبانی خاص داشته باشد تا از این قابلیت بهره ببرید و در اکثر مواقع نیز این قابلیت توسط توسعه‌دهنده‌های بازی نادیده گرفته می‌شود.
نوع دیگری از پین‌های هدر روی مادربرد، که هنگام خرید مادربرد باید به آن توجه کنید، هدرهای یواسبی هستند که این روزها سه‌نوع دارند: یواسبی 2.0، یواسبی 3.0 و یواسبی 3.1. این‌ها به سیم‌های مطابق خود روی شاسی کامپیوتر به پنل جلویی در قسمت خارجی کیس منتهی می‌شود، وصل می‌شوند.
هدر یواسبی 2.0 دوردیف پنج‌تایی پین دارد و به جای پین ۱۰ام کلیدی برای جایگذاری درست رابط وجود دارد. رابط کابل آن روی کیس شما ۱۰ جای پین (با دو پورت) یا ۵ جای پین (با یک پورت) خواهد داشت. هدر یواسبی 3.0 ساده‌تر است: یک شبکه‌ی مستطیل‌شکل با ۲۰ پین است که یک کابل را با یک یا دو پورت یواسبی 3.0 قبول می‌کند. هنگام خرید برد، از تطابق رابط‌های بردتان با کیس‌تان و بالعکس، اطمینان حاصل کنید.
برخی از آخرین بردها (از ۲۰۱۷ به بعد) ممکن است هدر یواسبی نوع سومی داشته باشند که
نسل دوم یواسبی 3.1 است و پورت‌های جدیدتر و سریع‌تری دارد. هدر روی برد مانند تلفیق بین یواسبی نوع A (مستطیلی) و پورت HDMI می‌باشد (تعدادی اتصال بیرون‌زده در قسمت میانی دارد).
