قوم تولکیچی؛ ترک‌تباران شمال افغانستان

قوم تولکیچی  (به ترکی: Tülkichi / Tulkichi؛ همچنین با تلفظ‌های «تولکچی» و «تلکچی») یکی از گروه‌های قومی ترک‌تبارِ ساکن در شمال افغانستان و بخش‌هایی از آسیای مرکزی است. این گروه دارای ریشه‌های تاریخی در اوروغ‌های کهن ترک مانند قته‌غن، قونغرات، چغتای و قپچاق بوده و نام آن در متون فارسی، ترکی و روسی نیز ذکر شده است.

نام‌شناسی

• «تولکی» به معنای روباه در زبان‌های ترکی و ازبکی

• پسوند «چی» به معنای شغلی یا وابستگی

• در زبان قزاقی، «تولکیشی» به معنی شکارچی روباه است

پراکندگی جغرافیایی

افغانستان

• ولایت قندوز: ولسوالی امام‌صاحب (قریه‌های یکه‌توت، تولکیچی) و ولسوالی آق‌تاش (قریه تولکیچی)

• ولایت تخار: ولسوالی اشکمش (قریه‌های نوآباد کلان، نوآباد خورد، بای‌سر قشلاق)، ولسوالی رستاق (قریه‌های تولکی بالا و تولکی پایین)

• ولایت سمنگان: ولسوالی حضرت سلطان قریه تولکچی، تولگچی قوش‌پره، تولگچی حضرت بلال، تولگچی کوکجر؛ ولسوالی فیروز نخجیر — تولگچی، تولگچی حضرت بلال

نکته: نام تولکیچی: با املای متفاوت ثبت شده که اغلب ناشی از اشتباهات دفتری یا لهجه‌های محلی است. تلکچی، تولکچی، تیلکیچی، تولکه‌چی، تولکیچی و غیره.

آسیای مرکزی

• تاجیکستان: جنوب خجند، کولاب، شهری تاریخی در ولایت ختلان تاجیکستان که خانواده‌هایی از قوم تولکیچی در آن سکونت دارند و نشان می‌دهد این قوم در نواحی جنوبی تاجیکستان نیز حضور دارد.، و قریهٔ سرای‌کمر در ناحیهٔ اسفار ولایت سغد که به‌عنوان یکی از مراکز مهم حضور و سکونت خانوارهای وابسته به قوم تولکیچی شناخته می‌شود.

• ازبکستان: سمرقند، شهری تاریخی و مرکز قدیمی فرهنگ و تجارت آسیای مرکزی که خانواده‌هایی از قوم تولکیچی در آن سکونت دارند.، تاشکند، پایتخت ازبکستان و شهر بزرگ با جمعیت متنوع قومی که تولکیچی‌ها در محله‌ها و نواحی تاریخی آن زندگی می‌کنند.، و بخارا، شهر فرهنگی و مذهبی با سابقهٔ طولانی در علوم دینی و سنت‌های منطقه‌ای که حضور خانوارهای تولکیچی در آن گزارش شده است.

• ترکمنستان: مناطقی که ترکمن‌ها و ترک‌تباران مانند تولکیچی‌ها سکونت دارند و برخی خانواده‌های تولکیچی در این مناطق حضور دارند.

• قزاقستان (تولکیشی): مناطقی که طایفه‌های تولکیچی تحت نام محلی «تولکیشی» زندگی می‌کنند و هویت قومی خود را حفظ کرده‌اند.

• قرقیزستان (تولکوچک): مناطقی که طایفه‌های تولکیچی تحت نام محلی «تولکوچک» در آن سکونت دارند و با دیگر اقوام ترک‌تبار پیوندهای تاریخی دارند.

ساختار قومی

• تولکیچی‌ها به اوروغ‌های مختلفی از اولوس چغتای پیوند دارند

• برخی منابع: زیرشاخه اوروغ تیموز قته‌غن یا تبارهای قونغرات (چوپاق، تارتولی)

• برخی اسناد باشقیرها: اوروغ «تولکی»

پیشینه تاریخی

• منابع تیموری: این منابع تاریخی نشان می‌دهند که تولکیچی‌ها در میان دوازده اویماق خاصه امیر تیمور جای داشته‌اند و نقش مشخصی در ساختار اجتماعی و نظامی مناطق شمالی افغانستان داشته‌اند.

• تزوکات تیموری: اسناد و دستورنامه‌های حکومتی دوره تیموری که نشان می‌دهد امیر اولجایتو اپردی رهبر اولوس تولکیچی بوده و تولکیچی‌ها در ساختار اداری و نظامی آن زمان نقش داشته‌اند.

• دوره مغولان هند: در منابع تاریخی آمده است که شاه بابا تولکچی در زمان امپراتوری مغولان هند به عنوان راهنما و مشاور همایون، امپراتور مغول، در مسیرهای کوهستانی بلخ فعالیت داشته است و نقش مهمی در امنیت و هدایت کاروان‌ها ایفا می‌کرد.

• منابع محلی: حضور تولکیچی‌ها در کهمرد و دره‌صوف — نشان‌دهنده استمرار دیرین سکونت این قوم در ولایت سمنگان است.

• شواهد تاریخی و داده‌های قوم‌نگارانه نشان می‌دهد که حضور تولکیچی‌ها در ولایت سمنگان از دوره‌های تیموری و پساتیموری آغاز شده و به‌صورت پیوسته تا روزگار کنونی تداوم یافته است.

زبان و فرهنگ

• زبان اصلی: شاخه‌ای از زبان‌های ترکی

• امروز در افغانستان: به زبان ازبکی صحبت میکنند

• عناصر فرهنگی: سنت‌های کشاورزی، موسیقی محلی، قالیبافی و آموزش‌های علوم دینی و دولتی

• دین: اسلام، مذهب اهل‌سنت (حنفی)

• برخی خانواده‌ها: نسب‌نامه‌هایی با نیاکان معروف (تاش فولاد، بیردی شکور، بایغوز، عاشور بیک)

وضعیت معاصر

• تولکیچی‌ها در ولایت‌های شمالی افغانستان به‌صورت پراکنده زندگی می‌کنند

• شماری از آن‌ها نام قومی «تولکیچی» را حفظ کرده‌اند

• برخی چهره‌های فرهنگی، دینی و آموزشی در تلاش برای حفظ هویت قومی هستند

منم قاری نورالدین تولکیچی پسرم محمد تولکیچی و دخترم

منابع:

• اسناد محلی و روایی در ولایت تخار، ولایت قندوز و ولایت سمنگان.

https://medium.com/@kitabtolkachi/tulkichi-people-9ddbb8fdc669

• Балкис Кармышева. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. Наука, Москва 1976

• Олжобай Каратаев. Кыргыз-Түрк “Манас” университети, Бишкек-2003

• Аргынбаев X., Мүкаков М., Вострое В. Қазақ шежіресі хақында, Алматы: Атамүра, 2000

• Алихон Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов. Темур тузуклари, Тошкент, 1991

• Ғабжалилов Х.М. Қазақстан тарихы этникалық зерттеулерде. ت. ІІ, Алматы: «Алаш» 2008