خط ثلث چه ویژگی‌هایی دارد؟ چرا به آن «ثلث» گفته می‌شود؟ مهم‌ترین استفاده‌های آن در کجاست؟ در این نوشتار به بررسی خط ثلث خواهیم پرداخت.
نویسنده: معصومه مصلح
وجه تسمیه خط ثلث این است که یک سوم حرکات آن سطح و دو سومش دور است. در برخی از منابع آمده است که خط ثلث مانند خط محقق از کوفی پدید آمده است؛ به این ترتیب که از خط کوفی، قلم جلیل و طومار استخراج گشته و سپس قلم ثلثین و ثلث از جلیل و طومار پیدا شده است. خط ثلث در زمان ابن مقله قاعده مند شد و ابن بواب و یاقوت مستعصمی آن را به زیبایی و کمال رساندند و در نهایت به عنوان شیوه ای متناسب با تزیین و کتیبه نگاری به کار رفت.
توقیع و رقاع از فروع ثلث هستند. توقیع ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان ها و توشیحات به کار میرفته است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصرنویسی خط توقیع به وجود آمده است و در شرحها و توضیحات اول و آخر قرآن ها و کتاب ها دیده می شود.
خط ثلث در ایران و به ویژه در کتیبه نگاری، نوشتن عنوان سوره ها و سر لوحه ها کاربرد فراوانی داشت. بایسنقرا میرزا، علیرضا عباسی و علاءالدین تبریزی از بزرگترین خوشنویسان خط ثلث در ایران بوده اند.
در خط ثلث مفرداتی دیده می‌شود که مختص این خط است. برخی از این مفردات در تصویر زیر آمده است:
1- طره یا ترویس(سَرَک) در حروفی مانند «ا»، «د»، «ر»، «ه»، «لا»و «ک» به کار رفته است.
2- دنباله های حروف در خط ثلث با نیش قلم و نسبت های کم قلم نوشته می شود.
3- در خط ثلث برخی از اجزای حروف متداخل اند و به یکدیگر چسبیده اند.
4- ثلث بیشتر مایل به دور است و دوایر نون و دوایر معکوس با عمق و دور زیاد نوشته می شود.
خط ثلث از گذشته تا به حال به دلیل ویژگی های منحصر به فردی که داشته در کتیبه نویسی کاربرد فراوانی یافته است. کتیبه نوشته ای است حاشیه مانند که دور سردر عمارت و بر بدنه دیوار مسجد و مقبره و بقعه و تخت و کرسی و در و نیز بر کرانه پارچه و سفره و بیرق و جامه (جامه خانه کعبه) و زینپوش و جلیل اسب و پوشش تکیه ها و غیره نوشته می‌شود. نوشتن هر خط بصورت کتیبه امکان‌پذیر است اما خط ثلث در کتیبهنویسی کاربرد فراوانی یافته است. زیرا درشت اندام است و با قوسها و انحناها و اتصالات مختص خود از فاصله دور چشمگیر و باشکوه به نظر میرسد. خط ثلث مانند کوفی تزیینی و بنایی سازگاری مناسبی با کاشیکاری و تزیینات و رنگ بناها دارد.
تنوع برخی از حروف ثلث مانند «ر»، «و»، «ن»، «م»، «ه» و کشیدههای عمودی در کتیبهنویسی جالب توجه است. در کتیبههای خط ثلث، حروف تو در تو نوشته شده و در ترکیبات آن از ترفندهای متنوع بصری استفاده شده است؛ بدینگونه که گاه با سطرهای متنوع به کار رفته و حروف بر روی هم سوار شده یا بخشهایی از حروف از روی هم عبور کرده است. گاه یک کشیدگی یا مد، فضای مناسبی را برای قرارگیری سایر حروف فراهم کرده یا دوایر و ارسالها در کنار یکدیگر ریتم موزون و هماهنگی را ایجاد نموده است. همچنین، اتصالات منحصر به فرد خط ثلث، ترکیبات بکر و متنوعی را در کتیبهها فراهم آورده است.
این مطلب را می توانید در وبسایت تایپوخط نیز در این لینک بخوانید
اگر به حوزه‌هایی مانند فونت فارسی، تایپوگرافی، خط و خوشنویسی، دیزاین و طراحی گرافیک علاقه‌مند هستید می‌توانید تایپوخط را در توئیتر، اینستاگرام، تلگرام و فیسبوک دنبال کنید.
منابع:
