حقوق شهروندی بنیادی‌ترین حقوق هر فرد به حساب می‌آید. هر فرد در جامعه دارای حق و حقوقی است که دولت و حکومت موظف اند آن را رعایت کنند. امورات زندگی امروزه با تعاملات مردم به همراه یک دیگر پیش می‌رود. پس برای جلوگیری از هرج و مرج و ایجاد نظم بین شهروندان یک جامعه باید حقوق و قوانینی را تعیین کرد تا همه از آن پیروی کنند.
به صورت کلی حقوق شهروندی را به قوانین و قواعد حاکم بر روابط افراد یک جامعه می‌گویند. حقوق شهروندی به کسانی تعلق می‌گیرد که تابعیت آن جامعه را داشته باشند و فرقی ندارد که قومیت، دین، طبقه اجتماعی، نژاد یا رنگ پوست فرد چه چیزی باشد. برای پاسخ به سؤال حقوق شهروندی چیست؟ قصد داریم در قالب حقوق مدنی و سیاسی و حقوق اقتصادی و اجتماعی می‌پردازیم.
برای اینکه حقوق شهروندی را بشناسیم ابتدا باید بدانیم شهروند کیست؟ شهروند به کسی می‌گویند که از حقوق و امتیازاتی در قانون اساسی برخوردار باشد. شهروند یک جایگاه اجتماعی است که در آن فرد از حق آزادی بیان و برابری در قانون برخوردار بوده و حق مشارکت سیاسی مانند حق رأی و تشکیل صنف و... را داشته باشد. اکنون می‌توان گفت انواع حقوق شهروندی ترکیبی از وظایف شهروندان در قبال یکدیگر، شهر و محل زندگی، دولت و حاکم با حقوق و امتیازاتی که تأمین آن وظیفه شهرداری و دولت و قوای حاکم است.
مجموعه این حقوق و مسئولیت‌ها را حقوق شهروندی می‌گویند. حقوق شهروندی جزء حقوق فطری و ذاتی انسان است و نمی‌تواند انتقال یابد یا تجزیه شود. حقوق بشری حق مسلم هر عضو از جامعه بشری است و هرکس در هر مکان نژاد قومیت زبان مذهب و... از این حقوق بشری بدون هیچ تبعیضی برخوردار می‌شود.
حقوق مدنی و سیاسی یک پاسخ به سؤال حقوق شهروندی چیست محسوب می‌شود که به آن دسته از حقوق می‌گویند که از آزادی انسان در برابر نقض آن توسط دولت‌ها و شرکت‌ها حفاظت می‌کند.
· منع تبعیض بین افراد: نژاد، قومیت، زبان، طبقه اجتماعی، جنسیت، مذهب و... نباید باعث شود میان افراد تبعیض قائل شده و قانون حکم می‌کند حقوق و مزایای یکسان برای کلیه شهروندان یک جامعه در نظرگرفته شود.
· حق انتخاب کردن و انتخاب شدن: یعنی هرکس می‌تواند در انتخابات جامعه شرکت کند مانند داشتن حق رأی برابر هر شهروند البته اینکه افراد برای داشتن حق رأی گزینش نشده دلیل نمی‌شود که افراد بدون تعیین صلاحیت بتوانند نامزد انتخابات شوند.
· حق گواهی دادن در مراجع رسمی: فرد فارغ از هر ویژگی که دارد می‌تواند در دادگاه حاضر شده به نفع و یا ضرر کسی گواهی دهد و اعتبار گواهی هرکس با بقیه برابر است.
· حق داوری: قانون آیین دادرسی مدنی ایران این حق را برای افراد به رسمیت می‌شناسد.
این دسته از انواع حقوق شهروندی مباحث برخورداری از فرصت‌های شغلی، تأمین حداقل‌های مورد نیاز زندگی، داشتن پوشاک و مسکن مناسب، آموزش و پرورش و تحصیل رایگان و... را بیان می‌دارد. در دسته‌بندی مسئولیت‌های اجتماعی وظیفه شرکت در رویداد‌های اجتماعی و نشست‌ها حضور یافتن در محکمه‌های عمومی و هیئت منصفه، مشارکت در فرآیند‌های اجتماعی برای پیشرفت جامعه برای شهروند اجباری تلقی می‌شود. در رابطه با مسئولیت‌های فردی رأی دادن و خدمت در ارتش، احترام به قانون، رعایت حقوق دیگران، پرداخت مالیات و... را می‌توان ذکر کرد.
در رابطه با مسئولیت‌های دولت باید گفت که وظیفه دارد مالیاتی که شهروندان می‌پردازند را در راه حفاظت از جان، مال و حقوق و امنیت شهروندان، بهداشت و سلامت، آموزش، نگهداری، تعمیر و ساخت چاه‌ها، بزرگراه‌ها، خیابان‌ها و راه آهن، حفاظت و نگهبانی از منابع طبیعی، جنگل‌ها و محیط زیست استفاده کند.
در ایران سه قانون از انواع حقوق شهروندی محافظت می‌کند این سه قانون عبارت‌اند از :
قوانین بازدارنده: قوانین پیشگیرانه یا بازدارنده به قوانینی می‌گویند که برای جلوگیری از وقوع جرایم و اعلام ممنوعیت بعضی از کار‌ها وضع می‌شوند.
قوانین حمایتی: قوانینی هستند که برای حمایت از شهروندان وضع می‌شوند مانند داشتن حق تحصیل رایگان در تمامی مقاطع برای همه شهروندان جامعه و استفاده از آموزش و پرورش و تربیت بدنی برای همه مردم
قوانین تنبیهی: قوانینی که در صورت وقوع جرم یا تخلفی به اجرا در می‌آیند و فرد خاطی را مجازات می‌کنند.
قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفاظت از حقوق شهروندی، از یک ماده واحده برگرفته از بند 15 قانون است که به حفظ حقوق شهروندان تمرکز دارد و بر اساس این قانون، دستگاه‌های اجرایی و قضایی کشور در برابر تمام شهروندان دارای یک سری از مسئولیت‌های حقوقی می‌شوند.
این تکالیف حق بنیادین هر بشر است که به صورت زیر است:
· برای کشف و تحقیقات جرم، بازداشت و... باید بر اساس قوانین صورت بگیرد و حتماً دستور قضایی برای آن صادر شده باشد. اگر سلیقه شخصی و خشونت در آن دخیل شود حقوق شهروندی فرد پایمال شده و کسی حق ندارد با سلب آزادی شخصی کرامت انسانی وی را پایمال کند.
· اصل برائت در این قانون قرار دارد. یعنی فرض اولیه بر این است که فرد دچار ارتکاب جرمی نشده است مگر اینکه مدارک و شواهد مستحکمی برای آن وجود داشته باشد. تا زمانی که دادگاه رأی مبنی بر گناهکار بودن فرد صادر نکرده است، امنیت وی باید تأمین شود تا زمانی که گناهکار بودن آن ثابت شود.
· قانون منبع دستگیری می‌گوید افراد حق این را دارند که پس از دستگیری، بتوانند از وکیل و کارشناسی کمک بگیرند. همچنین پرونده باید در اسرع وقت به مرجع مربوطه ارسال شود و خانواده شخص در جریان قرار گرفته شوند.
· در روند دستگیری و بازجویی از متهم باید‌شان و کرامت انسانی وی حفظ شود و کسی حق ندارد دست یا چشم وی را ببندد یا موجب تحقیر شخص بشود. از بردن متهم به مکان‌های نامعلوم و قرار گرفتن در جایی که متهم نتواند آن‌هارا ببیند باید خودداری شود.
· از تعرض به اموال و یا اشیاء که مربوط به جرم یا متهم نیستند باید خودداری شود همچنین در تحقیقات و بازرسی باید تا حد ممکن حریم خصوصی افراد رعایت شده و از آن‌ها سؤال بی ربط پرسیده نشود.
برخی از انواع حقوق شهروندی که در قانون اساسی به آن‌ها پرداخته شده است به شرح زیر است:
· تفتیش عقاید در قانون ممنوع است و کسی حق ندارد شخصی را به خاطر داشتن عقیده‌ای مورد تعرض قرار دهد؛ مگر در مواردی که قانون صلاح بداند، حیثیت، جان، مال، مسکن و شغل افراد در امان نیست.
· همه جنسیت‌ها، قوم و قبیله‌ها در برابر قانون یکسان‌اند.
· زبان و خط رسمی کشور فارسی است ولی استتفاده از گویش‌های محلی کنار زبان فارسی در مطبوعات، مدارس و... موردی ندارد.
· ایجاد امنیت قضایی و تأمین نیاز‌های همه جانبه افراد در برابر قانون و داشتن حقوق مساوی
· عموم مردم باید در تعیین سرنوشت فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مشارکت داشت باشند.
· آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه سطوح و مقاطع
· دادخواهی حق مسلم هر شهروند است.
سؤالات متداول
فرق حقوق شهروندی با منشور حقوق شهروندی چیست؟
منشور حقوق شهروندی از طرف رئییس جمهور امضاء می‌شود و موضوعات گسترده‌ای را می‌تواند شامل شود اما قانون حقوق شهروندی توسط مجلس تصویب می‌شود.
اصل برائت چیست؟
یعنی هر شخصی که بنابر ارتکاب جرمی متهم تلقی می‌شود حق این را دارد که بی گناه فرض گرفته بشود مگر اینکه جرمش در دادگاه اثبات و علنی شده باشد.
چه کسانی از حقوق شهروندی برخوردارند؟
هرکسی که تابعیت جامعه را داشته باشد از حقوق شهروندی یکسانی چه از نظر قومیت مذهب و ... با دیگران برخوردار است.
