افزایش نیاز به تامین پروتئین با منشاء حیوانی در کنار توانمندی اصلاح نژاد و مزیت تغذیه ای گوشت مرغ، توجه فعالان این صنعت را به خود جلب کرده تا شاهد به واقعیت پیوستن ضرایب تبدیل پایین، شاخص تولید بالا، افزایش وزن زنده با کاهش محسوس در سن کشتار باشیم. صنعت طیور پیشرفت‌های خود را مدیون تلاش های ستودنی علم اصلاح نژاد بوده به نحوی که فرایند خالص سازی ژنتیکی منجر به حذف ژن های معیوب با هدف تولید گوشت یا تخم‌مرغ شده است.
بهتر است این سوال را با بررسی مزیت های اصلاح نژاد طیور نسبت به دام و آبزیان پاسخ بدهیم. اصلاح نژاد برپایه به گزینی یعنی انتخاب طیور دارای ژن های برتر مربوط به تولید گوشت یا تخم مرغ. دو مزیت مهمی که منجر به موفقیت در اصلاح نژاد طیور نسبت به دام و آبزیان شده، دوره جنینی خارج از بدن مادر و بازه زمانی کوتاه تولد تا کشتار می باشد. به بیان دیگر نتیجه اصلاح نژاد مرغ گوشتی در بازه زمانی محدود، با حجم بالای تولید جوجه یکروزه بدون نیاز به رحم مادر و توسط دستگاه های جوجه کشی بسیار مکانیزه مشخص می شود.
برتری اصلاح نژاد طیور در مقابل دام و آبزیان با این دو مزیت کاملا مشخص می شود. علم اصلاح نژاد با اینکه توانست رسیدن به وزن نهایی را کوتاه کند اما هنوز نتوانسته ظرفیت قلب و ریه طیور گوشتی را با حجم بالای عضلات آن متناسب سازد. به بیان دیگر حجم عضلات طیورگوشتی بواسطه علم اصلاح نژاد و به گزینی رشد بسیار مطلوبی داشته اما سیستم قلبی-عروقی و سیستم تنفسی طیور نتوانسته خودش را با آن همراه سازد. به همین دلیل کنترل بیماری های قلبی عروقی مثل سندرم آسیت و مرگ ناگهانی به معضلی در صنعت طیور مبدل شده اند. علاوه بر آن سیستم تنفسی طیور بدلیل نواقص آناتومیکی و خونرسانی محدود به آن، دسترسی ما را به درمان آنتی بیوتیکی در بیماری های تنفسی بسیار محدود کرده و حجم آنتی بیوتیک های مصرفی در صنعت و خطر مقاومت آنتی بیوتیکی را نیز بالا برده است. از طرفی صنعت طیور برای سود اقتصادی بیشتر و تامین گوشت مرغ مورد نیاز، رو به پرورش متراکم آورده که در نهایت منجر به افزایش شیوع بیماری های ویروسی حاد و مصرف حجم بالای آنتی بیوتیک ها در طیور شده است.
در ایران هزینه های مربوط به خوراک 60 تا 70 درصد از هزینه های یک دوره پرورشی مرغ گوشتی را شامل می شود. پس داشتن دستگاه گوارش سالم و کارآمد اهمیت بسیار بالایی دارد. دستگاه گوارش بزرگترین اندام بدن می‌باشد که بیشترین تماس را با محیط خارج دارد. بخشی از سیستم ایمنی بدن در دستگاه گوارش قرار گرفته که بدن را در مقابل عوامل بیماری‌زا و پاتوژن محافظت می‌کند. هدف اصلی دستگاه گوارش هضم و جذب مواد غذایی می‌باشد. دستگاه گوارش طیور حدوداً 8/1 متر طول دارد که به نسبت طول دستگاه گوارش سایر موجودات کوتاهتر است ولی به دلیل پرزها و میکروویلی‌هایی که دارد مساحت آن به بیش از ۲۰۰ متر مربع افزایش یافته که عدد بسیار بزرگی به حساب می آید.
دستگاه گوارش طیور از دهان تا مخرج توسط میکروب هایی پوشیده شده که بنام فلور میکروبی دستگاه گوارش خوانده می شوند. قسمت های ابتدایی دستگاه گوارش بدلیل وجود اسید، سرعت عبور مواد غذایی و وجود اکسیژن، تراکم میکروبی کمتر ولی برخی از قسمت ها مثل انتهای دستگاه گوارش و سکوم با جمعیت فراوانی از باکتری ها پوشیده شده است. فلور میکروبی دستگاه گوارش از 40 گونه باکتریایی مختلف تشکیل شده که حدوداً 20 درصد از سطح لوله گوارشی را فرا می‌گیرند. تعداد این باکتری ها حدودا به 1014 می رسد که این عدد 10 برابر تعداد سلول های بدن میزبان می باشند. 20- 10 درصد از مواد مغذی که در اختیار پرنده قرار داده می‌شود توسط این میکروب ها مصرف شده و رابطه همزیستی فوق موجب تامین سلامت عمومی پرنده می گردد. فلورمیکروبی دستگاه گوارش را می توان به سه دسته ی باکتری های مفید، مضر و خنثی تقسیم کرد. باکتری های مفید وظیفه جلوگیری از استقرار باکتری های بیماری زا، تحریک و تقویت سیستم ایمنی، کمک به هضم مواد غذایی، مشارکت در تولید ویتامین ها و… را برعهده دارند. باکتری های مضر عمدتا منجر به اسهال، یبوست، آسیب به بافت لوله گوارشی، عفونت های باکتریایی (مثل سالمونلا، کلی باسیلوز و…) و مشکلات گوارشی متعدد می شوند. دسته سوم از فلور میکروبی دستگاه گوارش را باکتری های خنثی تشکیل می دهند که تاکنون گزارشی در ارتباط با تاثیر آنها بر سلامت دستگاه گوارش انجام نشده است. در شرایط نرمال فراوانی باکتری های مفید دستگاه گوارش بسیار بیشتر از باکتری های مضر می باشد که این تعادل یعنی داشتن دستگاه گوارش کارآمد برای رسیدن به اهداف پرورشی مطلوب. چنانچه به هر دلیلی تعادل بین باکتری های مفید و مضر دستگاه گوارش برهم بریزد، با پدیده عدم تعادل میکروبی دستگاه گوارش مواجه می شویم که منجر به تسلط باکتری های مضر بر دستگاه گوارش می گردد. استرس مهمترین عامل برهم ریختگی تعادل میکروبی دستگاه گوارش محسوب می شود ولی کیفیت و کمیت جیره، بیماری ها، مدیریت بستر و هوادهی، واکسیناسیون و تراکم هم نقش منفی پررنگی را ایفا می کنند.
دستگاه گوارش جوجه های تازه هچ شده که در شرایط صنعتی پرورش داده می شوند، استریل بوده و خالی از هرگونه میکروبی می باشد. (انتقال عمودی آلودگی های باکتریایی از مادر به جنین یا آلودگی جوجه کشی در این مبحث جایی ندارد). با اولین مصرف آب و غذا توسط جوجه های گوشتی، جایگزینی باکتری ها در دستگاه گوارش آغاز می شود. البته این جایگزینی میکروب های مفید دستگاه گوارش درمورد طیور بومی به دلیل تماس جوجه با مادر و محیط زندگی غیر استریل، به سرعت انجام شده و بعد از مدت کوتاهی دستگاه گوارش پرنده به بلوغ میکروبی می رسد. اما در طیور صنعتی میکروفلور دستگاه گوارش بعد از مدت دوهفته نسبتاً کامل و با گذشت یک ماه به تکامل می‌رسند. (برخی از منابع تکامل میکروفلور دستگاه گوارش در قسمت سکوم را تا ۴۰ روز هم برآورد کردند). بنابراین استفاده پروبیوتیک ها از ابتدای دوره پرورش با هدف جایگزینی سریع باکتری های مفید دستگاه گوارش در اولویت قرار داشته، تا جایی که شرکت های پیشرو در تولید جوجه یکروزه از ژل های حاوی پروبیوتیک برای تغذیه جوجه های تازه هچ شده در فاصله زمانی رسیدن تا فارم استفاده می کنند. هدف از این اقدام سرعت بخشیدن به توسعه دستگاه گوارش و بلوغ فلور میکروبی آن می باشد.
واژه پروبیوتیک به معنای “برای زندگی” از کلمات یونانی “pro” و “bios” گرفته شده است. پروبیوتیک‌ها میکروب های زنده ای هستند که در مقادیر تعریف شده اثرات سودمندی را در میزبان ایجاد می کنند. باکتری های تشکیل دهنده پروبیوتیک ها در واقع همان باکتری های مفید دستگاه گوارش هستند که از لوله گوارشی میزبان جدا شده و طی فرآیند پیچیده با دانش فنی منحصر به فرد تکثیر و به صورت تک سویه یا چند سویه فرموله می شوند. سویه هایی که بعنوان پروبیوتیک مورد استفاده قرار می گیرند عمدتا شامل باسیلوس ها، انتروکوکوس ها، لاکتوباسیلوس ها و بیفیدوباکتریوم ها می باشند. محصول نهایی عمدتا به شکل پودر می باشد که یا به صورت محلول در آب آشامیدنی یا مخلوط در خوراک مورد مصرف قرار می‌گیرد. هدف از مصرف پروبیوتیک ها به تعادل رساندن میکروفلور دستگاه گوارش و ثبات بخشیدن به این تعادل می باشد. باکتری های مفید دستگاه گوارش و پروبیوتیک ها توسط مکانیسم های منحصر به فردی موجب محدود کردن یا حذف باکتری های مضر و پاتوژن می شوند. از جمله این مکانیسم ها می توان به تولید ترکیباتی با خاصیت آنتی بیوتیکی، رقابت در اخذ مواد غذایی، رقابت در اتصال به جایگاه های فعال روده و رقابت در تعداد و فراوانی باکتری های مفید نسبت به باکتری های مضر اشاره کرد. از دست رفتن تعادل میکروبی روده به نفع باکتری های مضر می تواند موجب تغییرات جدی در عملکرد دستگاه گوارش و کاهش راندمان آن شود که معمولا این تغییرات گوارشی بصورت دفع دان هضم نشده و تغییرات در شکل ظاهری مدفوع خودش را نمایان می سازد.
یک پروبیوتیک توانمند مشخصا می تواند در آیتم هایی چون کمک به افزایش وزن، کاهش ضریب تبدیل خوراک، کاهش گاز آمونیاک بستر و کاهش فراوانی بیماری های گوارشی موثر واقع شود. این موارد عموما توسط پرورش دهنده قابل لمس بوده ولی آیتم های به مراتب مهم تر و کارآمدتری وجود دارند که ما را به مصرف این محصولات تشویق می کنند. در ادامه به مهمترین فاکتورهای مصرف پروبیوتیک در طیور گوشتی که عمدتا توسط مقالات معتبر، کارشناسان صاحب نظر و پرورش دهندگان متعدد گزارش شده، می پردازیم.
اصلی ترین هدف مصرف پروبیوتیک رسیدن به دستگاه گوارش سالم و کارآمد می باشد. برقراری تعادل میکروبی مطلوب در دستگاه گوارش آنچنان مهم و استراتژیک می باشد که پروبیوتیک ها در رسیدن به این تعادل نقش بسیار مهمی را ایفا می کنند. روزانه حجم بالایی از خوراک و آب وارد بدن پرنده می شود که هیچگونه فیلتراسیون میکروبی خاصی آنرا محدود نمی کند. اگر آب و دان مصرفی حاوی میکروب های بیماری زا باشند، شما پرنده ای خواهید داشت که دستگاه گوارش آن روزانه توسط انواع بیماری ها و چالش ها تهدید می شود. سوال اینجاست که آیا می توان از این دستگاه گوارش ناکارآمد انتظار برداشت اقتصادی معقولی داشت؟ در واقع بهبود سلامت دستگاه گوارش پرنده توسط مصرف پروبیوتیک ها، یک واژه کلی محسوب می شود که رسیدن به آن در گرو سایر آیتم ها می باشد. بگذارید اهمیت این موضوع را با مثال عینی بیان کنم. دو سالن پرورش مرغ گوشتی را تصور کنید که در شرایط کاملا برابر از یک دان و آب آلوده به میکروب های مضر، استفاده می کنند و تنها نقطه اختلاف در این می باشد که یک سالن از ابتدا تا انتهای دوره از پروبیوتیک و سالن دیگر بدون مصرف پروبیوتیک دوره را طی می‌کنند. در انتهای پرورش سالن مصرف‌کننده پروبیوتیک به دلیل اثرات مثبت آن بر سلامت دستگاه گوارش، شرایط پرورشی به مراتب بهتری نسبت به سالن دیگر خواهد داشت. دلیل این امر توانمندی پروبیوتیک در محدود کردن رشد باکتری های بیماری زا می باشد.
رابطه سیستم ایمنی و دستگاه گوارش بسیار نزدیک است. سیستم ایمنی به ارگانهایی که بیشترین تماس را با محیط خارج دارند، مثل دستگاه تنفس و دستگاه گوارش توجه ویژه ای دارد. مصرف پروبیوتیک باعث تقویت سیستم ایمنی، افزایش فاگوسیتوز گلبول های سفید، افزایش فراوانی پرزهای روده، تولید برخی از ویتامین های گروه B، افزایش ترشح پادتن های موضعی یعنی ایمونوگلوبولین A و همچنین افزایش معنادار ایمونوگلوبولین های M و G می شود. مطمئنا با داشتن سیستم ایمنی کارآمد و بهبود یافته، برخورد قاطعی در مقابل هجوم بیماری های ویروسی و باکتریایی خواهیم داشت. مهمتر از همه اینکه بعد از آلودگی با ویروس حاد و عفونت های ثانویه باکتریایی، عملکرد بهتری در فارم مصرف کننده پروبیوتیک نسبت به سایر فارم ها مشاهده می شود که دلیل آن محدود کردن رشد باکتری های بیماری زا و تقویت سیستم ایمنی توسط مکانسیم های ذکر شده می باشد.
سالانه تعدادی از آنتی بیوتیک ها به دلیل مصرف بی رویه و غیر اصولی از چرخه درمانی حذف می شوند. هزینه های مربوط به ساخت و معرفی آنتی بیوتیک جدید علاوه بر صرف زمان بسیار زیاد، هزینه های سنگینی هم در پی دارد که همه این موارد سبب شده تا صنعت بفکر راه حل مناسب برای جایگزین آنتی بیوتیک ها باشد که محتمل ترین گزینه پروبیوتیک می باشند. پروبیوتیک ها با توجه به توانمندی تخصصی که در محدود کردن باکتری های بیماری زا مثل اشرشیاکلی، کلستریدیوم و سالمونلا دارند، فرصت رشد و بیماری زایی را از آنها می گیرد. بعد از آلودگی های ویروسی و عفونت ثانویه باکتریایی چنانچه گله شما از ابتدای پرورش پروبیوتیک مصرف کرده باشد، انتظار می رود آلودگی های باکتریایی محدود تر و درمان آنتی بیوتیکی موفق تری هم داشته باشید. همچنین پروبیوتیک و آنتی بیوتیک می توانند مکمل هم باشند. یعنی درمان آنتی بیوتیکی در گله هایی که از ابتدا پروبیوتیک مصرف می کنند موفق تر از درمان در سایر گله ها می باشد. همچنین توصیه می شود برای رسیدن به تعادل میکروبی مطلوب در دستگاه گوارش، بعد از درمان آنتی بیوتیکی حتما از پروبیوتیک ها کمک گرفته شود.
سالانه هزینه های هنگفتی بابت کنترل بیماری های گوارشی مثل کوکسیدیوز و آنتریت به صنعت تحمیل می شود. پروبیوتیک ها از طریق بهبود سیستم ایمنی، کاهش PH دستگاه گوارش و محدود کردن رشد باکتری های بیماری زا، جلوگیری از نفوذ پذیری عوامل بیماری زا از طریق استحکام بخشیدن به اتصالات بین پرزهای روده و افزایش ضخامت دیواره روده می توانند خطر آلودگی به بیماری های فوق را تا حد قابل توجهی کاهش دهند. مقالات متعددی در ارتباط با تاثیر برخی از سویه های پروبیوتیکی مثل لاکتوباسیلوس رامنوسوس بر انگل های عامل بیماری کوکسیدیوز به نگارش درآمده است. پروبیوتیک ها با کاهش دفع اووسیست های انگل آیمریا و کاهش خطر ابتلا به بیماری آنتریت که توسط باکتری کلستردیوم پرفریژنس ایجاد می شود، اثرات مخرب این عوامل را کاهش می دهند.
کاهش ضریب تبدیل خوراک، بهبود وزن گیری، کاهش مشکلات پا و لنگش، افزایش ماندگاری پرنده (کاهش تلفات)، جلوگیری از عفونت کسیه زرده، کمک به تحمل استرس گرمایی و کاهش افت کشتارگاهی لاشه می‌تواند از اثرات دیگر مصرف پروبیوتیک در صنعت مرغ گوشتی باشد.
تمام فاکتورهای ذکر شده در ارتباط با مزایای مصرف پروبیوتیک ها در طیور گوشتی ممکن است در یک فارم دیده نشوند. سوال اینجاست که آیا تمام پروبیوتیک ها در شرایط پرورشی می توانند موثر عمل کنند؟ اگر جواب مثبت است پس چرا در برخی از موارد استفاده از پروبیوتیک تمام انتظارات فوق را برآورده نمی کند. در انتهای این مقاله به بررسی دلایل عدم موفقیت پروبیوتیک ها و چگونگی استفاده صحیح از آنها برای بهره مندی هرچه بیشتر از این محصولات فراسودمند می پردازیم.
دلایل عدم موفقیت پروبیوتیک ها در فارم را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
دسته اول مربوط به عدم توانمندی پروبیوتیک مورد استفاده می باشد. انتخاب نادرست سویه های باکتری مورد استفاده در محصول، تعداد باکتری کمتر از میزان مورد نیاز در هر گرم یا میلی لیتر از خوراک یا آب مصرفی، دوز نامناسب محصول، عدم مقاوم سازی باکتری به تحمل دمای پلت، عدم استفاده از پرکننده های مناسب در فرمولاسیون محصول، ماندگاری کم محصول و عدم مقاومت به اسید معده و صفرا از مواردی هستند که می تواند مربوط به ضعف پروبیوتیک مورد استفاده در فارم باشد.
اما دسته دوم مربوط به خطای انسانی و شرایط فارم می باشد. به بیان دیگر اینکه شما یک پروبیوتیک توانمند در اختیار دارید ولی خطای انسانی یا برعکس عملکرد ممتاز یک فارم، شما را از اثرات مطلوب مصرف این محصول محروم می کند. از جمله این موارد می توان به مصرف منقطع پروبیوتیک در طول دوره پرورش، عدم میکس یکنواخت در خوراک، شرایط نامناسب نگهداری و مهمتر از همه این موارد به شرایط پرورش اشاره کرد. در گزارشات بارها مشاهده شده فارم هایی که عملکرد پرورشی بسیار مطلوبی دارند و عموماً از دان و جوجه با کیفیت در کنار پرورش اصولی بهره می برند معمولاً آیتم هایی که از پروبیوتیک انتظار می رود در این فارم ها یا کمرنگ بوده و یا دیده نمی شود. سوال اینجاست که آیا به مصرف پروبیوتیک در این فارم ها نیازی نیست؟ درست است که مواردی چون کاهش ضریب تبدیل، افزایش وزن نهایی و افت لاشه در فارم های برتری که از پروبیوتیک استفاده می کنند، مشهود نیست یا به زبان علمی اختلاف معناداری وجود ندارد ولی هدف از مصرف پروبیوتیک در این فارم ها رسیدن به دستگاه گوارش متعادل، بهبود سیستم ایمنی، کاهش نیاز به مصرف آنتی بیوتیک (یا در صورت مصرف آنتی بیوتیک، برای بهبود اثر بخشی آن) و کنترل بیماری‌های گوارشی مثل کوکسیدیوز و آنتریت می باشد. در نقطه مقابل هم باید گفت فارم هایی که از جوجه و دان بی کیفیت در کنار مدیریت بسیار ضعیف متضرر می شوند نباید از پروبیوتیک انتظار واهی داشته باشند. شاید پروبیوتیک در یک فارم با ضریب تبدیل بالا و وزن نهایی کم بتواند پرورش‌دهنده را از عملکرد خود شوکه کند ولی هرگز نباید انتظار داشت که ضعف مربوط به مدیریت پرورش، دان و جوجه بی کیفیت را بتوان توسط پروبیوتیک ها پوشش داد.
باتوجه به غیر مستقر بودن باکتری های پروبیوتیکی در دستگاه گوارش و چالش های روزمره ای که در صدد برهم زدن تعادل میکروبی دستگاه گوارش هستند، استفاده پروبیوتیک از ابتدا تا انتهای دوره پرورش مورد توصیه می باشد. زیرا قطع مصرف پروبیوتیک شانس برهم ریختگی تعادل میکروبی دستگاه گوارش را بالا می برد. البته برای مصرف در آب آشامیدنی محدودیت های زیادی وجود دارد ولی این فاصله نباید به بیش از 5 روز برسد.
حتی اگر مصرف پروبیوتیک بصورت ممتد در یک فارم اجرا شود، برای جلوگیری از خطر بروز برخی از موارد خاص نیاز به استفاده از دوز استراتژیک این محصولات می باشد. دوز استراتژیک پروبیوتیک توسط شرکت سازنده تعریف شده که این مقدار از مصرف در بازه های زمانی خاصی به شما این امکان را می دهد که خطر برهم ریختگی میکروفلور دستگاه گوارش را به حداقل برسانید. در زیر به مهمترین نقاط توصیه شده برای استفاده از دوز استراتژیک پروبیوتیک پرداخته ایم:
1) بعد از واکسیناسیون به جهت تقویت سیستم ایمنی و افزایش تیتر حاصل از واکسن. 2) در زمان بروز دفع دان هضم نشده و تغییرات مدفوعی. 3) در فارم هایی با تراکم بالا، تهویه بد، بستر نامناسب و سطح پایین بهداشت. 4) قبل و بعد از تغییر جیره. 5) پس از درمان آنتی بیوتیکی (با هدف جایگزینی باکتری های مفید دستگاه گوارش). 6) هنگام شیوع بیماری. 7) تغییرات آب و هوایی و هرگونه استرس محیطی
با توجه به پیشرفت های روز افزون علوم بایوتکنولوژی در شاخه های مختلف انتظار می رود پروبیوتیک ها در آینده نزدیک به جزء جدایی ناپذیر صنعت طیور مبدل شوند.
