چند روزی است که فایل صوتی از آقای ظریف منتشر شده است که واکنش‌های زیادی رو در پی داشته است. حال که چند روز از این ماجرا گذشته است، در این یادداشت قصد دارم چند نکته درباره این ماجرا که نظرم می‌رسد را مطرح کنم.
صفرم) بنده انتقادات بسیار زیادی را متوجه شخص آقای ظریف و عملکردشان در این هشت سال می‌دانم و به نظرم ایشان به رغم توانایی بالایشان در سخنوری و مذاکره، اصلا "وزیر" خوبی نبوده و نیستندو نگاهشان به خیلی از مسائل بین المللی هم جای پرسش های فراوان دارد که خیلی‌هایش در حد سواد بنده نیست! به همین جهت این یادداشت به دنبال دفاع و یا نقد عملکرد آقای ظریف به عنوان یک وزیر نیست.
فارغ از صحبت‌های خود آقای ظریف، مصاحبه کننده این گفتگو (سعید لیلاز) به شدت غیر حرفهای و مشمئز کننده بود. کسی که به جای تسلط روی مبحث و تلاش برای پیش رفتن هر بحث، مدام به دنبال خودشیرینی و تکه پرانی‌های سیاسی و سطح پایین بود و مدام سعی داشت پیش‌فرض‌های ذهنی‌اش را به عنوان جمع بندی مطلب مطرح کند که خود ظریف هم در مواردی به مخالفت با او پرداخت!
اول) این فایل صوتی از دو منظر قابل بحث است، نخستین منظر، نفس "مطالب" گفته شده در آن توسط آقای ظریف است و منظر دوم، "گفته شدن" این مطالب است! ممکن است ما گاهی با مطلبی موافق باشیم ولی مطرح و عمومی شدن آن را به صلاح ندانیم و مخالف منتشر شدن آن باشیم. این مصاحبه که توسط مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری صورت گرفته است، در راستای پروژه تاریخ شفاهی دولت یازدهم و دوازدهم بوده است. چیزی که در این دست پروژه ها مرسوم است این است که مصاحبه‌هایی انجام می‌شود، سپس پیاده می‌شود. حال مصاحبه کننده بخش‌هایی از آن را که مایل به انتشارش نیست حذف می‌کند. سپس مصاحبه چندین سال می‌ماند تا بعدها منتشر شود (در آن زمان انتشار هم باز مورد بازبینی خود فرد مصاحبه کننده و مراجع دیگر قرار می‌گیرد.) همان طور که خود آقای ظریف، در بخش هایی از مصاحبه، نسبت به عدم انتشار بخش هایی از صحبتش هشدار می‌دهد. حال مشخص نیست در این میان چه اتفاقی افتاده است که این فایل خام مصاحبه، ناگهان سر از ایران اینترنشنال در می‌آورد! اتفاقی که قطعا حاصل یک خیانت است، اما این که این خیانت را چه کسی و با چه نیتی انجام داده، سوالی است که در آینده احتمالا پاسخش مشخص شود! ولی هر چه که باشد، بنابر شواهد موجود، شخص آقای ظریف چندان تقصیری در این مورد ندارد، چرا که اصلا قرار نبوده بدون بازبینی شخص او، این مطالب منتشر شود!
دوم) شاید جنجال برانگیز ترین بخش صحبت‌های آقای ظریف، صحبت های ایشان درباره شهید حاج قاسم سلیمانی و طرح دوگانه میدان - دیپلماسی است. صحبت‌هایی که در آن نقد‌هایی بر اصل بودن "میدان" در نظام تصمیم گیری کشور مطرح می‌شود. این‌که در این سال‌ها، بیشتر از همه، دیپلماسی بوده است که برای میدان هزینه داده است و میدان هزینه‌ای برای دیپلماسی کشور نکرده است. فارغ از درستی و یا غلطی گزاره‌های مطرح شده توسط آقای ظریف، یک مسئله بسیار مهم است، و آن درک ساحت این بحث است. چیزی که آقای ظریف مطرح کرده است، نه در نقد و زیر سوال بردن "میدان" و ارزش‌ها و اهداف آن، بلکه در نقد سیستم است! آقای ظریف هیچوقت (حداقل در این صوت) مطرح نمی‌کند که فلان عملکرد سپاه قدس در سوریه اشتباه بوده، یا مثلا فلان کار سردار سلیمانی در عراق کار غلط و نادرستی بوده است، بلکه مسئله اصلی را نظام تصمیم گیری و اولویت بندی جوانب مختلف منافع کشور می‌داند. منافعی که ساحت‌های مختلفی مانند نظامی، اقتصادی، امنیتی، دیپلماسی، فرهنگی و ... دارد. چیزی که آقای ظریف درباره آن صحبت می‌کند، نه نقد این ساحت‌ها و محتوای آن، بلکه نحوه وزن دهی به این جوانب است.
سوم) درک این نکته ضروری است که در هر صورت، نماینده رسمی جمهوری اسلامی ایران در فضای بین المللی، وزارت امور خارجه است. چه مسئله مذاکرات هسته‌ای باشد، چه مسئله سقوط هواپیمای اوکراینی و چه مسئله کمک‌های سپاه قدس به یمن و فلسطین و لبنان، نهادی که باید در برابر همه هجمه‌ها و سوال‌های دیگر کشورها و نهاد‌های بین المللی پاسخ‌گو باشد، وزارت امور خارجه است. نه این‌که منتی برکسی داشته باشد، که وظیفه اصلی این نهاد هم همین است، که نماینده رسمی جمهوری اسلامی در فضای بین المللی باشد.
شاید در جمهوری اسلامی ایران، هنگام پاسخ‌گویی، تنها یک نهاد داشته باشیم، اما در نقطه کنشگری، چندین نهاد کاملا مستقل از هم داریم! و این جا است که ممکن است مشکلاتی به وجود بیاید. فرقی ندارد که فلان مامور در بلژیک دستگیر شود، یا اطلاعات سپاه فلان جا فلان کار را بکند، یا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عین الاسد حمله کند یا فلان محموله سلاح در نیجریه کشف شود و به واسطه آن دولت گامبیا با ایران قطع رابطه کند، یا هواپیمایی اوکرایی سرنگون شود، یا رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس فلان اظهار نظر را انجام دهد، همه و همه را وزارت امور خارجه باید بر عهده بگیرد و پاسخ گوی آن در فضای بین المللی باشد و یا به قول یکی از کارمندان آن، ماله را دستش بگیرد و برود جهت جمع و جور کردن ماجرا! آن وقت در چنین سیستمی، اگر بین این نهادها و افراد هماهنگی و هارمونی نباشد، ممکن است مشکلات عجیب و غریبی دامن کشور را بگیرد. به نظر می‌رسد مسئله اصلی آقای ظریف هم در این مصاحبه همین باشد. این‌که با همه مسئولیت های این نهاد، خیلی از اوقات در نظام تصمیم گیری برای مسائل بین المللی، اصلا حضوری ندارد در مواردی بعضا وزارت امورخارجه جزو آخرین نهادهایی است که از مسائل مطلع می‌شود. حمله به عین الاسد و سرنگونی هواپیمای اوکراینی، دو مورد از این دست بود که ظریف به آن اشاره کرد. این‌که در ماجرای هواپیمای اوکراینی، وزارت خارجه جزو آخرین نهاد هایی است که در جریان این ماجرا قرار می‌گیرد اما باید اولین نهادی باشد که عذرخواهی می‌کند!
چهارم) همان طور که در قسمت دوم ذکر شد، مهم است که ساحت بحث را درست درک کنیم و در فضاسازی ها و جریانات احساسی شکل گرفته، گرفتار نشویم. حرفهای ظریف، با همه درستی و غلط هایش، یک بحث در ساحت کارشناسی است. یعنی این مسئله که آیا در منافع ملی، اصالت بر اولیت‌های میدانی است، یا اقتصادی، یا دیپلماسی، و یا نحوه ترکیب بندی و وزن دهی این‌ها. این‌که در پازل مسائل بین المللی کشور، در حالی که همه مسئولیت‌ها در خارج از کشور متوجه او است، نقش وزارت خارجه دقیقا چیست و نحوه نقش آفرینی آن در داخل کشور به چه شکل باید باشد. مسئله‌ای که کارشناسان و صاحب نظران باید بنشینند و درباره‌اش صحبت کنند.
اگر بحث را بیاییم و به اشخاص تقلیلش دهیم و مسئله را از بحث کارشناسی و ساختار سیاسی کشور، به دوگانه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی و محمد جواد ظریف بکشانیم و آن را خرج حب و بغض‌های خود کنیم، به نظرم جفای به حاج قاسم عزیز و کشورمان است، چرا که حاصل این بحث نه حل مشکل، بلکه ایجاد یک نفرت عمیق خواهد بود.
چرا که نه ظریف (حداقل در این صوت) میدان و اهداف و ارزش‌هایش را زیر سوال برده است، و نه شخص حاج قاسم سلیمانی را. نقد او به چرایی اصل بودن میدان در نظام تصمیم گیری کلان کشور است. نقدی که می‌تواند وارد باشد و یا نباشد، اما، نه اصل قرار نگرفتن میدان، زیر سوال بردن جایگاه حاج قاسم و رشادت هایش است، و نه اصل قرار گرفتن دیپلماسی تایید ظریف و تیمش!
همان‌گونه که ما مشابه این چالش را در مسئله مبارزه با کرونا هم بارها دیدیم، وقتی که وزارت بهداشت معتقد است اصل و اساس تصمیم گیری، باید مسئله بهداشت و سلامت باشد، اما دولت، در کنار بهداشت، جوانب اقتصادی، امنیتی و ... را هم در نظر می‌گیرد و وزیر بهداشت هم همواره از این بابت شاکی است!
پنجم) ما انسان‌ها( به جز عده‌ی انگشت شماری) معصوم نیستیم! پر هستیم از اشتباهات بزرگ و کوچک. وقتی که بحث به مسائل کارشناسی و کاری هم برسد، آونوقت ممکن است اشتباهاتمان به مراتب بیشتر هم بشود. چرا که در خیلی از مسائل کاری و کارشناسی، اصلا تشخیص درستی و غلطی به این آسانی‌ها نیست. در چنین وضعیتی، نگاه صفر و صدی به آدم‌ها، شاید یکی از بزرگترین اشتباهات باشد. این که شخصی در نظر ما، سفیدِ سفیدِ سفید باشد و هیچگونه اشتباهی از جانب او را نپذیریم. در این صورت، در مواردی هم که واقعا ممکن است اشتباهی صورت گرفته باشد، همه افراد و اعمال دیگر را جوری مجبوریم تفسیر و قضاوت کنیم و برچسب بزنیم که این فرضیه ذهنی مان خدشه‌ای بهش وارد نشود. و این یعنی خطای شناختی! بیاییم در شرایطی که حتی رهبر انقلاب هم در مواردی می‌آیند و در تریبون رسمی، بابت اشتباهاتی که سهوا ازشان سر زده است، عذرخواهی می‌کنند، کمی افراد را واقعی تر ببینیم.
ششم) وقتی در این چند روز، واکنش‌ها و اظهار نظرها را می‌خواندم، چیزی که بیش از همه توجهم را جلب کرد، حجم بالای سو برداشت‌ها، نقل قول‌های غلط، و اظهار نظرهای احساسی بود. این‌که چقدر برداشت افراد از این صحبت‌ها، متاثر از پیش‌فرض ذهنی شان درباره ظریف و دولت است. انگار که خیلی‌ها دنبال بهانه‌ای بودیم تا بتوانیم کمی خودمان را خالی کنیم! در این میان میدان‌داری یکسری افرادی که خط و ربط‌هایشان به افرادی که مشخصا رقیب آینده ظریف و جریانش هستند، و اظهار نظرهای بعضا دور از اخلاق و انصافشان، قابل تامل است.
در این شب های ماه مبارک رمضان، کمی حواسمان را بیشتر جمع کنیم که الان که اینقدر راحت به افراد برچسب منافق و دروغ گو و ... را می‌زنیم، آیا اینقدر از صحنه شناخت داریم و از جزئیات ریز و درشت مطمئن هستیم که بتوانیم در سرای آخرت هم پاسخ حرف هایمان را بدهیم؟ آیا در کنار نقاط اختلافی که مطرح شده است، انبوه نقاط اشتراک همین میدان - دیپلماسی را هم دیده‌ایم؟ نقاطی که نهادها همراه و همگام با هم، به سراغ حل مسائل مختلف رفته اند و با هم مسئله را حل کرده‌اند؟ ان‌شالله که خدا آخر و عاقبت همه مان را به خیر کند...
