موضوع این قسمت: جیوه (Mercury)
نویسنده: سارا ابراهیم‌پور
گوینده: مینا یزدان‌پناه
بهمن‌ماه 1400
توی دنیا، جاذبه باعث میشه ساختمون ها از پایین به بالا ساخته بشن. اما یک ساختمون هست که اون رو از بالا به پایین ساختن. چون اونجا قانون تناوبی از قانون جاذبه قدرتمند تره. توی وولکانو پلاس قراره خونه به خونه این ساختمون رو در بزنیم و هم کلام ساکنین اش بشیم. پس با ما باشید ...
مرکوری یا جیوه ، اسم یکی از خدایان روم باستانه و نماد Hg از کلمه یونانی Hydrargyrum گرفته شده. در واقع جیوه یکی از قدیمیترین عنصرهای شناخته شده هستش که باستانیان ازش برای امور مختلف استفاده میکردن و حتی توی مقبرههای مصر هم دیده میشه.
جیوه به شکل آزاد توی طبیعت نیست و از سنگ معدن سینابار، به صورت قطرات یا تودههای بزرگتر، و در نزدیکی آتشفشانها یا چشمههای آبگرم استخراج میشه.عمده تولیدکنندگانش هم ، چین، اسپانیا و ایتالیا هستن. روشهای بازیابیش هم از طریق رسوب با روی یا آلومینیوم ، و یا با فرایند الکترولیز حاصل میشه.
جیوه یک فلز مایع و نقره ای رنگه ؛ هر چند که برای گرما رسانای ضعیفیه اما جریان الکتریسیته رو به خوبی منتقل میکنه برای همین توی تجهیزات الکترونیکی استفاده میشه.
همونطور که همه میدونیم، جیوه یکی از عنصرهای سمی جدول تناوبیه و علاوه بر خطرناک بودنش و مسمومیتی که ایجاد میکنه، تاثیر غیرقابل جبرانی روی اکوسیستم میذاره ! بطوریکه قرار گرفتن در معرض جیوه میتونه روی سیستم های عصبی، گوارشی، ایمنی و پوست بدن اثرات مختلفی بذاره. در واقع بیشترین انتشار جیوه در محیط، در مراحل استخراج طلا از سنگ معدن صورت میگیره که علاوه بر، در معرض قرار دادن میلیون ها انسان در جهان به سطحی از جیوه، به معدنچیانش هم خسارات غیرقابل جبرانی وارد میکنه. در همین راستا، معاهداتی برای محدود کردن تولید و انتشارش وجود داره که طبق اون، صادرات جیوه و سوزاندن یا دفن زباله های حاصل از اون، ممنوع اعلام شد.
جیوه با فلزاتی مثل طلا، مس، نقره، قلع، روی و کادمیوم ، ترکیب و آلیاژ آمالگام رو میسازه. بیشترین کاربرد آمالگام، در دندان پزشکی و برای پرکردن دندان هستش که این بخاطر خواص فیزیکی مناسبشه. آمالگام بغیر از پرکردن دندان، برای افزایش عمر بعضی باتریها، و همچنین برای کمک به استخراج طلا از سنگ معدن اون کاربرد داره.
ترکیبات جیوه از اکسیداسیون +1 یا +2 بدست میان که ترکیبات +2 متداول تَرن. کلرید جیوه مهمترین ترکیب یک ظرفیتی جیوهست که در گذشته به عنوان ضدعفونی کننده استفاده میشد. رایج ترین ترکیب دو ظرفیتیش دی کلرید جیوهست که بسیار سمّی، بی بو و بی رنگه، و در کشاورزی، پزشکی و صنایع شیمیایی کاربرد داره. دی اکسید جیوه یکی دیگه از ترکیبات جیوهست که برای ساخت باتری های جیوه ای استفاده میشه؛ سولفید جیوه هم کریستال سیاه رنگیه که عمدتا به عنوان رنگدانه کاربرد داره.
اتیل ها و متیل ها جیوه ، ترکیبات آلی جیوه اند که به شکل طبیعی در طبیعت وجود دارن. اتیل جیوه خطری برای سلامتی نداره و به عنوان یک ماده نگهدارنده توی بعضی از واکسنها استفاده میشه ؛ اما متیل جیوه سمیّه و تقریبا همه افراد حداقل مقدار کمی متیل جیوه در بدنشون دارن که از طریق خوردن غذاهای دریایی وارد شده. در واقع جیوه از طریق فعالیت‌های آتشفشانی، هوازدگی سنگ‌ها و نیز فعالیت‌های انسانی نظیر سوزاندن زغالسنگ ، وارد هوا، آب و خاک میشه؛ با بارش برف و بارون به سطح دریاها و اقیانوسها راه پیدا میکنه و به وسیله باکتریها و قارچها به شکل آلی یعنی متیل جیوه، احیا میشه. بنابراین به راحتی از طریق پلانگتونها که کوچکترین عضو آبزی هستن، وارد زنجیره غذایی آبزیان شده و به این ترتیب به زنجیره غذایی انسان هم راه پیدا میکنه.
درسته که جیوه سمّیه اما این باعث نمیشه که ازش توی صنعت استفاده نشه! لامپهای نئونی که در سطح شهر میبینید، لامپهای فلورسنت و لامپهای فرابنفش، همگی از جیوه ساخته شدن. بخاطر انبساط حجمی سریع و یکنواختی که جیوه داره، اولین دماسنج رو با جیوه ساختن. جیوه حتی برای ساخت انواع خاصی از محصولات روشن کننده پوستی هم استفاده میشه. باتری‌های دکمه‌ای و باتری‌های اکسید جیوه هم، همونطور که در اپیزود پنجم وولکانو مفصل صحبت کردیم از ترکیبات جیوه ساخته میشن.
با توجه به اینکه قرار گرفتن در معرض جیوه حتی به مقدار کم برای اکوسیستم خطرناکه، سازمان بهداشت جهانی برای کمک به جلوگیری از انتشار این فلز سمی در طبیعت، بازیافت محصولات حاوی جیوه رو بهترین اقدام برای کاهش اون میدونه.
وولکانو پلاس : پژواک صدای عناصر
