معرفی کتابی خواندنی با موضوع زبانشناسی دربارهٔ زبانها و لهجههای دنیا؛ با یادکرد دو تن از زبانآوران نوعدوست ایرانزمین: سعدی و مولوی
زبانشناسی علم بسیار گستردهای است؛ دانش میانرشتهایِ جالبی که بعضی جاهایش با زیستشناسی همپوشانی دارد، برخی جاهایش به فلسفه نزدیک است، در بعضی جاها هم با ادبیات کار میکند. از طرفی خیلی هم کاربردی است؛ برای نمونه در زبانآموزی، در تاریخ، در سیاست، در دستگاه قضایی، در کشورداری، حتی دینداری. البته منظورم این است که «کاربرد دارد»؛ اینکه «به کار میرود» یا خیر، موضوع دیگری است که به کشورش بستگی دارد.
عرض میکردم به کشورش بستگی دارد. در سال ۲۰۰۵ عدهای دانشمند در آمریکا پروژهای راه انداختند برای اینکه مردم آمریکا را با زبانهای کشورشان آشنا کنند. میگویند ملت ایالات متحده با بیشتر از ۱۰۰ زبان گوناگون سروکار دارند؛ چه در روابط خارجی چه برای امور داخلی. جالبش این است که گویا تعداد زبانهایی که برای امور داخلی با آنها سروکار دارند، بیشتر از زبانهایی است که به دلایل خارجی با آنها سروکار دارند. ملت آمریکا ترکیبی است از مردم بومی و مردم مهاجری که از چهارگوشهٔ جهان آمدهاند. نتیجه این شده که در چنین سرزمین بزرگی، مردم به دهها زبان و لهجهٔ گوناگون سخن میگویند که برخی از آنها هم در قرون پس از آمدن اروپاییها پدید آمدهاند.
در این پروژه دانشمندان و استادان زبانشناس با همکاری هم یک مجموعهٔ رادیویی از برنامههای ۵ دقیقهای تولید کردند و در هر برنامه به یک پرسش پاسخ دادند؛ پرسشهای عمومی دربارهٔ خودِ زبان و دربارهٔ زبانها و لهجههای گوناگون.
این مجموعه رادیویی که پخش شد، مردم خیلی استقبال کردند. برگزارکنندگان پروژه دیدند حتی برخی مؤسسات فایلهای برنامه را به اشتراک گذاشتهاند و شنیدن آنها را برای پیشنیاز دورههای آموزشی توصیه میکنند. این شد که برداشتند کتابش کردند. شد کتابی با ۶۰ مقالهٔ سهصفحهایِ خوشخوان با ۶۰ موضوع جالب. از من بپرسید میگویم «کاسهٔ هزارمزهٔ آبنبات»!
نمونههای زیر را از موضوعهایی که در این کتاب خواندهام میآورم تا بدانید چگونه هزارمزه است:
اینها هم چند نکتهٔ جالب از این کتاب است که مرا یاد «آیا میدانید که»های مجلات قدیم میاندازند:
مخاطب اولیهٔ این کتاب مردم آمریکا هستند که زبان مادریشان انگلیسیِ آمریکایی است. ولی مطالب طوری است که برای ما فارسیزبانان هم گوارا و بهدردبخور است؛ الهامبخش هم هست.
به فکرم رسید چهخوب است و بلکه واجب و لازم است که چنین کتابی برای زبانهای منطقه و سرزمین خودمان داشته باشیم. بعد فکر کردم اگر چنین کتابی داشته باشیم، چه نکتههایی هست که میشود موضوع مقالههای کوتاه آن باشد. چنین چیزهایی نظرم آمد:
آرزوی داشتن چنین کتابی عیب که ندارد. کاش زبانشناسانمان دستبهکار میشدند.
مطالب این کتاب به بسیاری از زبانها سرک میکشد: از خود انگلیسی گرفته تا دیگر زبانهای اروپایی و زبانهایی که آدمها در همهٔ قارهها با آنها حرف میزنند. خواندن این کتاب به جهانگردی شیرین در دنیای زبانها میماند. دیدن رابطهٔ میان زبانهایی که گاهی از نظر جغرافیایی خیلی از هم دورند، آدم را شگفتزده میکند. یاد آن حرف سعدی میافتیم که میگوید «بنیآدم اعضای یک پیکرند / که در آفرینش ز یک گوهرند». زبانشناسان گمان میکنند همهٔ زبانها باید از یک زبان جدا شده باشند.
شما هم حتماً از این دعواهای زبانی دیدهاید که هر روز میان گویشوران متعصبِ زبانها در شبکههای اجتماعی هست. وقتی این بگومگوهای گاهی خونین را از چشم آگاهیای ببینیم که از خواندن چنین کتاب جهانگردانهای به دست میآید، یاد آن شاهبیت مولوی میافتیم که «خشکمغزی و تعصب فانی است / تا جنینی کار خونآشامی است».
این درست است که زبان عنصر فرهنگی مهمی است؛ بهویژه در فرهنگهای ریشهدار و کهن مانند ایران. اما جایگاهِ آن معانی بلندی که با زبانها بیان میشود و جایگاه «آدمی»، بسیار ارجمندتر است از افادهها و فخرفروشیهای کوتهنظرانه و سیاستآلودهٔ امروزی.
تدوینکنندگانِ متن اصلی چنانکه گفتم، مخاطب این کتاب را عموم مردم در نظر گرفتهاند. ازاینرو خواندن آن برای هر کسی که علاقهمند باشد جذاب و خواندنی است. متن انگلیسی را به زبان گفتاری و برای برنامهٔ رادیویی نوشتهاند و کتابش را هم با همان حالوهوا درآوردهاند.
مترجم محترم هم متن فارسی کتاب را روان از کار درآورده است. او با اینکه خود از اساتید ویراستاری است، ویرایش متن را در جایگاه مترجم به دیگری سپرده تا نتیجهٔ بهتری به دست آورد.
ایشان در ترجمهٔ خود کار سنجیدهای کرده است: در مقالهها اغلب برای نشاندادن ساختار جملهٔ یکی از زبانها، نویسنده نمونهای از جملههای آن زبان را با زبان مادری خواننده یعنی انگلیسی مقایسه کرده است. این مثالها بیمعنی میشد اگر میخواستند فارسیاش کنند و مترجم هم چنین کاری نکرده است. با این حال متن فارسی طوری است که مطالب گنگ نشده و بهخوبی روشن است.
ناشر معتبری که این کتاب را چاپ کرده، ظاهرش را تروتمیز و خوشدست و خوشایند درآورده و مگر فونتش که در برخی جاها اندکی توی هم رفته اشکال دیگری ندارد.
مشخصات کتاب: در باب زبان و زبانشناسی: ۶۰ گفتار مختصر و مفید / ای. ام. ریکرسون، بری هیلتون؛ ترجمهٔ محمدمهدی مرزی ــ تهران: هرمس، ۱۴۰۰