جهانگردی در دنیای زبان‌ها: کتاب «در باب زبان و زبان‌‌شناسی (۶۰ گفتار مختصر و مفید)»

معرفی کتابی خواندنی با موضوع زبان‌شناسی دربارهٔ زبان‌ها و لهجه‌های دنیا؛ با یادکرد دو تن از زبان‌‌آوران نوع‌دوست ایران‌زمین: سعدی و مولوی

زبان‌شناسی علم بسیار گسترده‌ای است؛ دانش میان‌رشته‌ایِ جالبی که بعضی جاهایش با زیست‌‌شناسی هم‌پوشانی دارد، برخی جاهایش به فلسفه نزدیک است، در بعضی جاها هم با ادبیات کار می‌کند. از طرفی خیلی هم کاربردی است؛ برای نمونه در زبان‌آموزی، در تاریخ، در سیاست، در دستگاه قضایی، در کشورداری، حتی دینداری. البته منظورم این است که «کاربرد دارد»؛ اینکه «به کار می‌رود» یا خیر، موضوع دیگری است که به کشورش بستگی دارد.

برنامهٔ رادیویی مردم‌پسندی که دانشمندانِ زبان ساختند

عرض می‌کردم به کشورش بستگی دارد. در سال ۲۰۰۵ عده‌ای دانشمند در آمریکا پروژه‌ای راه انداختند برای اینکه مردم آمریکا را با زبان‌های کشورشان آشنا کنند. می‌گویند ملت ایالات متحده با بیشتر از ۱۰۰ زبان گوناگون سروکار دارند؛ چه در روابط خارجی چه برای امور داخلی. جالبش این است که گویا تعداد زبان‌هایی که برای امور داخلی با آن‌ها سروکار دارند، بیشتر از زبان‌هایی است که به دلایل خارجی با آن‌‌ها سروکار دارند. ملت آمریکا ترکیبی است از مردم بومی و مردم مهاجری که از چهارگوشهٔ جهان آمده‌اند. نتیجه این شده که در چنین سرزمین بزرگی، مردم به ده‌ها زبان و لهجهٔ گوناگون سخن می‌گویند که برخی از آن‌ها هم در قرون پس از آمدن اروپایی‌ها پدید آمده‌اند.

در این پروژه دانشمندان و استادان زبان‌شناس با همکاری هم یک مجموعهٔ رادیویی از برنامه‌های ۵ دقیقه‌ای تولید کردند و در هر برنامه به یک پرسش پاسخ دادند؛ پرسش‌های عمومی دربارهٔ خودِ زبان و دربارهٔ زبان‌ها و لهجه‌های گوناگون.

این مجموعه رادیویی که پخش شد، مردم خیلی استقبال کردند. برگزارکنندگان پروژه دیدند حتی برخی مؤسسات فایل‌های برنامه را به اشتراک گذاشته‌اند و شنیدن آن‌ها را برای پیش‌نیاز دوره‌های آموزشی توصیه می‌کنند. این شد که برداشتند کتابش کردند. شد کتابی با ۶۰ مقالهٔ سه‌صفحه‌ایِ خوش‌خوان با ۶۰ موضوع جالب. از من بپرسید می‌گویم «کاسهٔ هزارمزهٔ آب‌نبات»!

کاسهٔ هزارمزه: مطالب متنوع از گوشه و کنار دنیای شگفت‌آور زبان

نمونه‌های زیر را از موضوع‌هایی که در این کتاب خوانده‌ام می‌آورم تا بدانید چگونه هزارمزه است:

• آشنایی با تاریخچهٔ کلی زبان بشر از زبان‌بستگی تا زبان‌آوری و تحول زبان‌ها در گذر زمان؛
• دربارهٔ صورت نوشتاری زبان یعنی خط؛
• آشنایی با برخی زبان‌های شرق و غرب و شمال و جنوب دنیا، از قدیمیِ مرده و زنده و از طبیعی و ساختگی، مانند لاتین و اسپرانتو و زبان‌های گوناگون امروزی مانند چینی و ژاپنی و عربی و روسی و زبان‌های آفریقایی و زبان‌های اقیانوسیه و البته اروپایی؛
• دربارهٔ نسبت و رابطه‌ای که برخی زبان‌ها با هم دارند و شجره‌نامهٔ گروه‌های زبانی؛
• دربارهٔ زبان‌آموزی و آسانی‌ها و دشواری‌های آن، دربارهٔ چگونگی آموختن زبان‌هایی که با زبان مادریِ یادگیرنده نسبتی داشته باشند یا هیچ نسبتی نداشته باشند؛
• دربارهٔ تأثیر چندزبانه‌بودن بر فیزیولوژی و رشد مغز انسان از کودکی تا بزرگ‌سالی؛
• دربارهٔ کاربرد چندزبانه‌بودن آدم و تأثیر آن بر موفق‌بودن در جامعه؛
• دربارهٔ چیزهایی مانند ترجمهٔ ماشینی که امروزه در حوزهٔ هوش مصنوعی و یادگیری ماشین است؛
• پاسخ به برخی پرسش‌هایی که در واقع اعتقادات عوامانه و خرافی دربارهٔ زبان هستند؛
• دربارهٔ‌ تعصب زبانی و جنگ آدم‌ها بر سر تفاوت زبان؛
• چیزهای جالب دیگر مانند زبان ناشنوایان یا زبان ورد‌گونه؛

این‌ها هم چند نکتهٔ جالب از این کتاب است که مرا یاد «آیا می‌دانید که»های مجلات قدیم می‌اندازند:

• تا حالا فکر کرده‌اید که زبان آدم و حوا چه بوده است؟!
• می‌دانستید زبان عبری و لاتین را پس از قرن‌ها که مرده بوده‌اند، زنده کرده‌اند؟
• می‌دانستید که روسی و آلمانی با انگلیسی نسبت دارند و در نتیجه آلمانی و روسی؟
• می‌دانستید زبان اسپرانتو زبان برساختهٔ صدوچهل‌ساله‌ای است که حالا زبان مادری عده‌ای از آدم‌ها شده است؟
• می‌دانستید چند کشور همسایه داریم که زبانشان تا اندازهٔ لهجه به هم نزدیک است؛ ولی خودشان می‌گویند جداست؟ می‌دانید تعداد زبان‌های واقعی چقدر کمتر از تعداد زبان‌های ثبت‌شدهٔ رسمی است؟ می‌دانید آدم‌ها در تاریخ سر تعصب زبانی چقدر همدیگر را به خاک‌وخون کشیده‌اند؟
• می‌دانستید چقدر زبان داریم که هیچ خط ندارند و زبان‌شناسان تلاش می‌کنند برای زنده‌نگه‌داشتنشان با یک خطی آن‌ها را بنویسند و صدای گویشورانشان را ضبط کنند و به‌شکلی در مدارس آن‌ها را آموزش بدهند تا نمیرند؟ چون فکر می‌کنند ازمیان‌رفتن هر زبان، از میان‌رفتن پاره‌ای از بشر است؟
• می‌دانستید که آموختن چینی و ژاپنی به‌سختی خطشان نیست و یادگرفتن روسی حتی خطش هم سخت نیست؟
• می‌دانستید که زبان رسمی برخی کشورها بر اثر حوادث تاریخی مانند استعمار و برده‌داری یا مهاجرت اجباری، از هم‌نشینی چند زبان بی‌ربطِ مثلاً آفریقایی و اروپایی درست شده است؟
• می‌دانستید اگر کودک خردسال تا ده‌سالگی زبان مادری‌اش را یاد نگیرد،‌ دیگر هرگز نمی‌تواند طوری یاد بگیرد که مانند دیگران طبیعی حرف بزند؟ یعنی چشم‌بسته و درس‌نخوانده جمله‌هایی بگوید که تا حالا نشنیده باشد و از نظر قواعد زبان مادری‌اش درست هم باشد.
• می‌دانستید که آموختن زبان دوم برای کودکان آسان‌تر از بزرگ‌سالان است و هرچه سن بیشتر می‌شود آموختنش دشوارتر می‌شود؛ هرچند برای بزرگ‌سالان هیچ‌گاه ناممکن نمی‌شود؟
• می‌دانستید که اگر بیش از یک زبان بلد باشید، به‌ویژه اگر از خردسالی و از درون خانوادهٔ‌تان چندزبانه شده باشید، یعنی بیشتر از یک زبان مادری داشته باشید، مثلاً ترکی با عربی یا لری با فارسی، در بزرگ‌سالی از نظر توانایی‌های ذهنی و اجتماعی آدم موفق‌تری خواهید بود و این به فیزیولوژی مغز برمی‌گردد؟
• می‌دانستید که حتی در سال ۲۰۰۵ که این کتاب را نوشته‌اند، از مترجم کامپیوتری در برخی بخش‌‌های دولت آمریکا استفاده می‌کرده‌اند و به اندازهٔ زمان خودش کارآمد بوده است؟
• مترجمیِ زنده در رسانه و ترجمهٔ متن به‌کنار، می‌دانستید چند شغل زبان‌پایهٔ دیگر داریم که نان‌وآب‌دار است؟

چه خوب می‌بود ما هم چنین کتابی برای خودمان می‌داشتیم

مخاطب اولیهٔ این کتاب مردم آمریکا هستند که زبان مادری‌شان انگلیسیِ آمریکایی است. ولی مطالب طوری است که برای ما فارسی‌زبانان هم گوارا و به‌دردبخور است؛ الهام‌بخش هم هست.

به فکرم رسید چه‌خوب است و بلکه واجب و لازم است که چنین کتابی برای زبان‌های منطقه و سرزمین خودمان داشته باشیم. بعد فکر کردم اگر چنین کتابی داشته باشیم، چه نکته‌هایی هست که می‌شود موضوع مقاله‌های کوتاه آن باشد. چنین چیزهایی نظرم آمد:

• خویشاوندیِ فارسی با زبان هندی و نسبتش با زبان اردو؛
• مقایسهٔ لهجه‌های فارسیِ ایران و افغانستان و تاجیکستان؛
• دعواهای قومی و زبانی که ایرانی‌زبان‌ها با ایرانی‌زبان‌ها دارند؛ مثلاً اینکه در افغانستان می‌گویند زبان فارسیِ ما فارسی نیست، دری است؛
• زبان ایرانیِ پشتو که گویشورانِ تفنگ‌به‌دستش با فارسی و فارسی‌زبانان دشمنی دارند؛
• میزان نفوذ زبان فارسی و زبان‌های ترکی بر همدیگر؛
• زبان ایرانی «آسی» که در اوستیا در قفقاز به آن سخن می‌گویند؛
• تاریخ نفوذ فارسی در عربی و کلمات فارسی که در قرآن هست؛
• تنوع و تعداد زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی که اکنون درون مرزهای ایران به آن‌ها سخن می‌گویند و ارتباط آن‌ها با هم؛
• اینکه چند زبان زنده در ایران داشته‌ایم که در همین دورهٔ معاصر مرده‌اند و چند زبان دیگر داریم که دارند می‌میرند. اینکه حالا کسی هست که به داد این زبان‌های در خطر برسد؟!
• همچنین این‌طور پرسش‌هایی که مثلاً اگر فارسی‌زبانان تهران می‌توانستند زبان بلوچی یا سیستانی یا کردی را مانند اصفهانی یا قمی آسان بفهمند، باز هم مردم این سرزمین‌ها چنین زندگی آشفته و بی‌سروسامانی داشتند؟

آرزوی داشتن چنین کتابی عیب که ندارد. کاش زبان‌شناسانمان دست‌به‌کار می‌شدند.

اندر فواید جهانگردی زبانی

مطالب این کتاب به بسیاری از زبان‌ها سرک می‌کشد: از خود انگلیسی گرفته تا دیگر زبان‌های اروپایی و زبان‌هایی که آدم‌ها در همهٔ قاره‌ها با آن‌ها حرف می‌زنند. خواندن این کتاب به جهانگردی شیرین در دنیای زبان‌ها می‌ماند. دیدن رابطهٔ میان زبان‌هایی که گاهی از نظر جغرافیایی خیلی از هم دورند، آدم را شگفت‌زده می‌کند. یاد آن حرف سعدی می‌افتیم که می‌گوید «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند / که در آفرینش ز یک گوهرند». زبان‌شناسان گمان می‌کنند همهٔ زبان‌ها باید از یک زبان جدا شده باشند.

شما هم حتماً از این دعواهای زبانی دیده‌اید که هر روز میان گویشوران متعصبِ زبان‌ها در شبکه‌های اجتماعی هست. وقتی این بگومگوهای گاهی خونین را از چشم آگاهی‌ای ببینیم که از خواندن چنین کتاب جهانگردانه‌ای به دست می‌آید، یاد آن شاه‌بیت مولوی می‌افتیم که «خشک‌مغزی و تعصب فانی است / تا جنینی کار خون‌آشامی است».

این درست است که زبان عنصر فرهنگی مهمی است؛ به‌ویژه در فرهنگ‌های ریشه‌دار و کهن مانند ایران. اما جایگاهِ آن معانی بلندی که با زبان‌ها بیان می‌شود و جایگاه «آدمی»، بسیار ارجمندتر است از افاده‌ها و فخرفروشی‌های کوته‌نظرانه و سیاست‌آلودهٔ امروزی.

دربارهٔ کتاب و ترجمه و ناشرش

تدوین‌کنندگانِ متن اصلی چنانکه گفتم، مخاطب این کتاب را عموم مردم در نظر گرفته‌اند. ازاین‌رو خواندن آن برای هر کسی که علاقه‌مند باشد جذاب و خواندنی است. متن انگلیسی را به زبان گفتاری و برای برنامهٔ رادیویی نوشته‌اند و کتابش را هم با همان حال‌وهوا درآورده‌اند.

مترجم محترم هم متن فارسی کتاب را روان از کار درآورده است. او با اینکه خود از اساتید ویراستاری است، ویرایش متن را در جایگاه مترجم به دیگری سپرده تا نتیجهٔ بهتری به دست آورد.

ایشان در ترجمهٔ خود کار سنجیده‌ای کرده است: در مقاله‌ها اغلب برای نشان‌دادن ساختار جملهٔ یکی از زبان‌ها، نویسنده نمونه‌ای از جمله‌های آن زبان را با زبان مادری خواننده یعنی انگلیسی مقایسه کرده است. این مثال‌ها بی‌معنی می‌شد اگر می‌خواستند فارسی‌اش کنند و مترجم هم چنین کاری نکرده است. با این حال متن فارسی طوری است که مطالب گنگ نشده و به‌خوبی روشن است.

ناشر معتبری که این کتاب را چاپ کرده، ظاهرش را تروتمیز و خوش‌دست و خوشایند درآورده و مگر فونتش که در برخی جاها اندکی توی هم رفته اشکال دیگری ندارد.

مشخصات کتاب: در باب زبان و زبان‌شناسی: ۶۰ گفتار مختصر و مفید / ای. ام. ریکرسون، بری هیلتون؛ ترجمهٔ محمدمهدی مرزی ــ تهران: هرمس، ۱۴۰۰

لینکدین و توئیتر نویسنده.