این مسئله را می توان در کتاب شریف نهج البلاغه مشاهده نمود. او از بسیاری از فتنه انگیزی ها و رفتارها نگران و اندوهگین است اما از اصول اسلامی و الهی هیچگاه خارج نمی شود و حتی با وجود اوضاع قمر در عقرب موجود نه مسامحه می کند و نه تساهل.
امام به هنگام دعوت مردم از او به خلافت می دانست که اوضاع کنونی برای خلافت او مناسب نیست و مردم و مسئولان حکومت داری سختگیرانه (به ظن مردم) او را تحمل نخواهند کرد.
اصول حکومتی
قاطعیت او در اجرای احکام، امر به معروف و نهی از منکر ، اصل مساوات و برابری در توزیع ثروت میان مردم و عدالت، نظارت و مراقبت شدید بر مسئولان حکومتی بسیاری را خوش نیامد و همین امر باعث بروز فتنه ها وسست شدن مردم در بیعت با او شد.
علی علیه السلام می دانست برای ایجاد یک حکومت و دولت اسلامی باید به تربیت صحیح و اصولی مردم و ساختن انسانهای صالح توجه داشته باشد در غیر این صورت جامعه مسلمین با خطر مواجه می شود.
در دولت علی علیه السلام سعادتمند کردن مردم مهمترین وظیفه است:
مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان و دوستی ورزیدن با آنان را و مهربانی کردن با همگان و مباش مانند جانوری شکاری که خوردنشان را غنیمت شماری. رعیت دو دوسته اند: دسته ای برادر دینی تو هستند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند.(نهج البلاغه، نامه شماره ۵۳-نامه به مالک اشتر)
شایسته سالاری برای قبول مسئولیت مهم ترین اصل به حساب می آید و همین سبب شد از قبیله قریش به جز عبدالله بن عباس و برادرش قثم به کسی منصبی داده نشود بلکه از انصار که قابلیت های بالایی از خود نشان دادند در دستگاه حکومتی استفاده شد.
علاوه بر رعایت این اصل نظارت دقیق نیز وجود داشت، امام به شریح بن حارث والی بحرین که برای خود خانه ای خریده بود می فرماید:
پس شریح مباد که این خانه را جز از مال خود خریده باشی یا بهای آن را جز از حلال به دست آورده. چه آنگاه خانه دنیا را زیان کرده ای و خانه آخرت را از دست داده.(نهج البلاغه، نامه شماره۳)
جنگ و جهاد
در جنگ و جهاد نیز سعی می کرد هدف خود که دفاع از کیان اسلام ودین الهی است را برجسته و سپاهیان خود را نیز به آن متوجه سازد.
جهاد جایگاه ویژه ای در نهج البلاغه دارد و انگیزه های امام در آن نمایان است:
چون خداوند ما را آزمود و صدق ما را مشاهده فرمود، دشمن ما را خوار ساخت و پرچم پیروزی ما را برافروخت چندان که اسلام به هر شهر و دیار رسید و حکومت آن در افاق پدیدار گردید.(خطبه ۵۶)
علی علیه السلام برای رسیدن به پیروزی بر آماده ساختن ابزارها و امکانات جنگ و ایجاد روحیه در بین سربازان خود بسیار تلاش می نمود تا به پیروزی دست پیدا کند.
اندیشه جنگ در نهج البلاغه به همراه مسائل دیگر و همپای ارزشهای اسلام و رسالت انسانی آن جلوه گر میشود.
اصول اقتصادی
در مسائل اقتصادی نیز به سه مقوله می توان توجه کرد:
۱-تقسیم بیت المال بر اساس برابری
۲-خراج که امام با متوقف شدن فتوحات سعی در آبادانی و عمران کشورهای فتح شده داشت تا طرفداری مردمان آن سرزمین ها را از حکومت اسلامی تقویت کند.
او به مالک اشتر می نویسد:
در کار خراج بنگر که اصلاح خراج دهندگان در آن است چه صلاح خراج و خراج دهندگان به صلاح دیگران است و کار دیگران سامان نگیرد تا کار خراج دهندگان سامان نپذیرد که مردمان همگان هزینه خوار خراجند و خراج دهندگان. باید نگریست به آبادانی زمین بیشتر از گرفتن خراج که گرفتن آن جز با آبادانی میسر نشود و ان که خراج خواهد به آبادانی بپردازد.
امام به جای تقسیم اراضی تنها به اجرای فیء در میان قبایل اکتفا کرد که در بین انها وجود نداشت و همین امر در مراحل بعدی سبب شورش قبایل خوارج شد با این برهان که :ما این سزمین ها را با شمشیرهای خود گشوده ایم .
علاوه بر همه اینها امام هیچگاه از بیان مسائل و اصول اساسی اسلام و دین غفلت نمی ورزید و همواره مردم را به معاد و روز واپسین هشدار می داد و آنان را به تقوا و ایمان فرامیخواند.
