یاسین اصلاحی(مدرس در دانشگاه بوعلی سینا همدان، ایران)
شب یلدا، بلندترین شب سال، یکی از زیباترین و باستانی‌ترین جشن‌های ایران است که هر ساله در آخرین شب پاییز و به طو خاص در شب 30 آذر ماه، به عنوان شب تغییر فصل به زمستان، برگزار می‌شود. این جشن با آداب و رسوم خاص خود، نماد پیوند خانواده‌ها، یادآوری ارزش‌ها و سنت‌های کهن ایرانی و امید به نور و زندگی جدید است. در این مقاله، به تاریخچه، آداب و رسوم شب یلدا، نمادها و تأثیر این جشن بر فرهنگ ایرانی خواهیم پرداخت.
شب یلدا ریشه در جشن‌های باستانی ایرانیان دارد. در زمان‌های قدیم، ایرانیان به خورشید و دوره‌های سال توجه ویژه‌ای داشتند. یلدا به معنای "زایش" است و در واقع به معنی زایش خورشید و بازگشت آن به زندگی پس از طولانی‌ترین شب سال می‌باشد. این جشن به نام «میترا» – خدای نور – نیز شناخته می‌شود که در بعضی از متون تاریخی به آن اشاره شده است.
در دوره ساسانیان، شب یلدا به عنوان جشن زادروز خورشید و یادآوری پیروزی روشنایی بر تاریکی بزرگداشت می‌شد. با گذر زمان، این جشن در میان مردم گسترش یافته و آداب و رسوم جدیدی به آن افزوده شد.
دورهمی‌های خانوادگی از اصلی‌ترین آداب شب یلداست. در این شب، خانواده‌های ایرانی به خانه بزرگ‌ترها، به‌ویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌روند و شب را با یکدیگر سپری می‌کنند.
از دیگر آداب شب یلدا، مصرف خوراکی‌های مخصوص است. انار، هندوانه، خشکبار و انواع میوه‌های فصل از جمله مهم‌ترین خوراکی‌هایی هستند که در این شب میوه‌هایی رسم و سنتی مصرف می‌شوند.
در شب یلدا، خواندن شعر و داستان‌های کهن ایرانی نیز یکی از رسم‌های زیبا است. شعرخوانی و قصه‌گویی به ویژه توسط بزرگ‌ترها به عنوان یک نوستالژی فرهنگی حائز اهمیت است.
دیگر رسم مرسوم در شب یلدا، فال حافظ است. افراد در این شب با مراجعه به دیوان حافظ، به شعر و فال گرفتن از آن پرداخته و به دنبال نشانه‌هایی برای آینده خود می‌گردند.
انار در مراسم شب یلدا نماد باروری، زندگی و زایش است. این میوه قرمز رنگ به خاطر دانه‌های زیادی که دارد، نمایانگر ثروت و وفور نعمت نیز به حساب می‌آید و معمولاً در سفره یلدا قرار می‌گیرد.
هندوانه به عنوان یکی دیگر از میوه‌های محبوب در شب یلدا، نمایانگر گرما و شیرینی زندگی است. خوردن آن به دلیل رطوبت و شیرینی‌اش در این شب سرد نیز مرسوم است.
چراغ‌ها و شمع‌ها در جشن شب یلدا نمادی از روشنایی و امید هستند. با روشن کردن چراغ، به یاد زایش خورشید و بهبود روزها در فصل زمستان این شمع‌ها روشن می‌شود.
شب یلدا نه‌تنها به جمع‌آوری خانواده‌ها کمک می‌کند بلکه به حفظ هویت فرهنگی و سنت‌های ایرانی نیز می‌انجامد. این جشن فرصتی است برای یادآوری ارزش‌های انسانی و ارتباطات عاطفی، همچنین به پاس‌داشت تاریخ و فرهنگ ایرانی کمک می‌کند. با تغییرات اجتماعی و صنعتی، این جشن به یادآوری نیاز به برقراری ارتباطات نزدیک خانوادگی و فرهنگی در میان نسل‌ها تبدیل شده است.
شب یلدا، با تاریخچه غنی و آدابی خاص، نماد روشنایی، امید و شروعی دوباره است. این جشن به‌عنوان یکی از پایدارترین سنت‌های ایران، نه‌تنها زیبایی‌های فرهنگ ایرانی را نمایان می‌کند بلکه ریشه‌هایی عمیق در تاریخ و اعتقادات این سرزمین دارد. با بزرگداشت شب یلدا، ایرانیان نشان می‌دهند که فراموش نکرده‌اند از کجا آمده‌اند و ارزش‌های خود را پاس می‌دارند.
