اگر شما دانشجو یا پژوهشگر هستید و تصمیم به نوشتن یک اثر پژوهشی در قالب مقاله، پایان نامه، رساله یا کتاب را دارید، یکی از ابزارهای موردنیاز شما دایرة المعارفها هستند.
از شما دعوت میکنیم که پنج دقیقه زمان بگذارید و تا پایان این نوشتار همراه ما باشید تا با کسب این اطلاعات در زمان خودتان صرفهجویی کنید.
مهمترین کاربرد دایرة المعارف در مسیر انجام یک پژوهش در قالب پایان نامه، مقاله و یا ...، کاربرد در یافتن منابع پایان نامه و پیشینه پژوهش است.
دایرةالمعارف عمومی، همانطور که از اسم آن روشن است، در مورد مطالب عمومی نوشته شده است. یعنی در مورد هر چیزی با سطح دانش عمومی اطلاع میدهد و از این نظر بسیار قابل استفاده است. در زبانهای گوناگون دائرةالمعارفهای متعددی نوشتهاند. اما متأسفانه میتوان گفت که ما در زبان فارسی دائرة المعارف قوی نداریم!
در اینجا به 5 مورد از دایرةالمعارفهای موجود در زبان فارسی اشاره میکنیم:
بهترین دایرةالمعارفی که به زبان فارسی نوشته شده است، دائرة المعارف فارسی است که زیر نظر دکتر غلامحسین مصاحب در سه جلد (مجموعا حدود 5000 صفحه) نوشته شده است. البته این دائرة المعارف چندان ایرانی خالص نیست! بخشهای بین المللی این اثر از دایره المعارف وایکنیگ که امریکایی است، ترجمه شده است.
وایکینگ یک دایره المعارف مختصر به زبان انگلیسی است و به خاطر اینکه به قسمتهای فارسی دایرةالمعارف دکتر غلامحسین مصاحب مطالبی اضافه شده است، حجم این دایرةالمعارف از وایکینگ بیشتر است. این دایرةالمعارف تا حدی شرح گونهای یا شرح و تعلیقی بر وایکینگ است که تقریبا دو برابر آن حجم دارد و البته در مجموع دایرةالمعارف قابل استفادهای است.
دایرة المعارف دیگری که وجود دارد ولی متأسفانه ناقص است، دانشنامه ایران است که از دهها سال پیش ایده تالیفش شروع شده است ولی متاسفانه کامل نشده است و خیلی قابل استفاده نیست و تا سال 90 سه جلد آن منتشر شده است.
یک دایره المعارف فارسی دیگر است که برادران افغان زحمت آن را کشیدهاند و در پنج جلد چاپ شده است و عنوان آن آریانا است. شباهت زبان دایرةالمعارف فارسی افغان به زبان فارسی ما بسیار است و به راحتی برای ایرانیها قابل فهم است.
حجم این دایرةالمعارف دو برابر دایرةالمعارف آقای مصاحب است و کمتر به زمینههای پزشکی و ریاضی و نجوم و مثل اینها پرداخته است و بیتشر به مسائل تاریخ و جغرافی و فقه و اصول و حقوق و امثال آن پرداخته است و ظاهرا تولید کنندگانش بیشتر رشتههایشان علوم انسانی بوده است. بنابراین این دایرةالمعارف در برخی زمینه ممکن است برای شما کاربرد داشته باشد.
آخرین دایرةالمعارف که دایرةالمعارف نیست ولی چیزی هم گه گفته شده است، نیست، لغت نامه دهخدا است! لغت نامه دهخدا بیش از یک لغت نامه است. لغت نامه شأنش این نیست که مسائل را این قدر تفصیلی بیان کند.
لغت نامه دهخدا بیش از لغت نامه توضیح میدهد و شبه دائرة المعارف است. میتوان این لغت نامه را یک دایرةالمعارف میکرو محسوب کرد. طبق استانداردهای اساسی اگر بخواهیم صحبت کنیم این یک لغت نامه صرف نیست بلکه در حد یک نیمه دایرة المعارف هست، بنابراین ارزشمندتر از لغت نامه است و قابلیت مراجعه هم دارد.
فکر نکنید اگر شما متخصص در یک زمینهای باشید و بخواهید در این زمینه تحقیق کنید، این دایره المعارفها به درد شما نمیخورد. چه در سطح پایانه نامه نویسی و چه در سطح زندگی خودمان، گاهی اوقات با یک اصطلاح روبرو میشویم که با مراجعه به این دایرةالمعارفها آن اصطلاح برای ما روشن می شود یا گاهی اوقات میخواهیم برای یک مطلب بدیهی و روشن منبعی بدهیم ولی منبعی نمییابیم که این مطلب بدیهی را شرح داده باشد. گاهی اوقات این دائرة المعارفها آن مطالب بدیهی را توضیح دادهاند و از این جهت ظرفیت آدرس دهی دارند.
با این که کشورهای عربی متعدد هستند و جمعیت آنها زیاد است، انتظار بر این بود که دایرةالمعارف عربی خوب و حرفهای داشته باشیم ولی نداریم! چند دایرةالمعارف مطرحتر وجود دارد که شاید بهترین آنها دائرة المعارفی باشد که ترجمه دایرةالمعارف بریتانیکا است.
معمولا دایره المعارفها ملی هستند، یعنی به اسم کشوری هستند که آن را تولید کردهاند. چند تا دایره المعارف بین المللی هم داریم ولی بیشتر ملی هستند مثل بریتانیکا که متعلق به انگلستان است یا آمریکانا که متعلق به آمریکا است یا ایتالیانیا یا دائرة المعارف مربوط به شوروی و غیره.
جالب اینجاست که این کشورها معمولاً اصرار دارند دایرةالمعارف را به زبان کشور خودشان بنویسند و اطلاعاتی که مربوط به فرهنگ و کشور خودشان یا کشورهای مرتبط به کشورهای خودشان است را در این دایره المعارفها بیشتر بیاورند. مثلا اگر فلان کشور در بازهای از زمان جزو مستعمرات فرانسه بوده، در دایرةالمعارف فرانسه مفصل در مورد آن مستعمره میتوانید اطلاعاتی پیدا کنید که از این نظر خیلی ارزشمند است.
معروفترین دایرة المعارفهای بین المللی، بریتانیکا و آمریکانا هستند. بریتانیکا از جهاتی حرفهایتر است، علاوه بر این در وبسایت هم در دسترس است و به همین خاطر نیازی به نصب نرم افزار ندارد، در سه سطح کودک و جوان و حرفهای تدوین شده و دو حالت میکرو و ماکرو برایش تعریف شده است.
توضیح اینکه یک سری عناوین عام وجود دارد که در مورد اینها در این دائرة المعارف به عنوان مثال، 200 صفحه به همراه ریز موضوعات متعدد صحبت کرده است و از آن سو یک سری عناوین ریز داریم که تعداد آنها خیلی زیاد است ولی توضیحاتش خیلی کوتاه است، مثلاً شما میخواهید در مورد کوروش اطلاع کسب کنید، یک زمانی میخواهید بدانید که کوروش در چه زمانی بوده است و در زمان چه حکومتی بوده است و طبیعتاً در یک دایره المعارف ریز، یا همان میکرو می توانید در 5- 6 سطر اطلاعاتی در مورد کوروش به دست بیاورد ولی گاهی میخواهید مفصل در مورد کوروش و در مورد ایران و در مورد هخامنشیان بدانید. در این صورت در ماکرو هخامنشیان را پیدا میکنید و در آنجا نزدیک به مثلاً 300 صفحه مطلب بیان کرده است و در مورد کوروش هم مفصل نوشته است.
در واقع جنس موضوعات خیلی اوقات با هم فرق دارد. عناوین جزئی در میکرو وجود دارد ولی در ماکرو عناوینی که ارزش پیگیری مفصل دارند ذکر شده است و البته شامل تعداد زیادی ریز عنوان که حجمهای مفصلی دارد، میشود.
دایرةالمعارف آمریکانا این ویژگی میکرو و ماکرو را ندارد و به همین خاطر در بعضی زمینهها تفصیلات مفصلتری از برتانیکا دارد.
از حیثی اینسیکلوپدیا اینترنشنال بینالمللی محسوب میشود، زیرا پروژه مشترک است و به همین خاطر یک دائرة المعارف فرا ملی است. این دائرة المعارف میکرو و ماکرو ندارد و 20 جلد است و در آمریکا چاپ شده است ولی نویسندگان آن از سراسر دنیا هستند. مقالاتش به اسم افراد است و افراد ضمانت آن مطلب را پذیرفتهاند و از این جهت خیلی قابل استفاده است. این ارزش علمی مطلب را بالاتر میبرد که نویسنده مطلب مشخص باشد و نویسنده سعی میکند با حساسیت بیشتری مطلب را بنویسد چون به اسم خودش است.
نکته مهم در مورد دایرةالمعارفها این است که ما برخی مواقع، دائرة المعارفهایی نیاز داریم که تصویری باشد. دو تا دایره المعارف مهم در این زمینه وجود دارد. یکی اینکارتا است و دیگری میکروسافت اینسکلوپدیا است که هر دو از این جهت بسیار ارزنده هستند و شما را در حوزه اطلاعاتی و فیلم و فضای شبیه سازی شده راهنمایی میکنند. به عنوان مثال تخت جمشید را در اینکارتا مانند یک بازی رایانهای فضا سازی کردهاند و شخص میتواند به بخشهای مختلف تخت جمشید برود.
در زمینههای تخصصی نیز دایرةالمعارفهای ارزندهای نوشته شده است و طبیعتاً بسته به رشته تحصیلی انسان، میتوان با جستجویی مختصر یا مشورت با اساتید، با این دائرة المعارفها آشنا شد.
طبیعی است که در دایرةالمعارفهای گوناگون با توجه به خط و مشی سیاسی یا اهداف آن کشور، در ارائه اطلاعات جهتدهیهای خاصی وجود داشته باشد، بنابراین از منظر اعتبار سنجی باید دقت کافی را در این زمینه داشت.
در این نوشتار اطلاعات مفیدی را در ارتباط با دایرة المعارفها کسب کردید. اگر تصمیم به انجام یک پروژه پژوهشی دارید توصیه میکنیم نوشتار جامع صفر تا صد نوشتن پایان نامه را از دست ندهید.
