[این مطلب اولین بار 12 دی ماه 96 منتشر شده است]
شبکه های اجتماعی در ایران، همانند سایر نقاط جهان، جزو جدایی ناپذیر اینترنت و فعالیت کاربران در آن بوده اند. از آغاز حضور اینترنت در ایران و محبوب شدن “یاهو مسنجر” تا آغاز به کار “اورکات” در سال های ابتدایی دهه 80 و سپس ظهور پدیده هایی مانند فیسبوک و توییتر، شبکه های اجتماعی به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل استفاده کاربران از اینترنت شناخته می شده اند. پس از انقلاب تلفن های هوشمند در جهان، نوع جدیدی از شبکه های اجتماعی پدید آمدند که ایده اصلی آنها جایگزینی شیوه های قدیمی تر ارتباطی مانند “پیام کوتاه متنی” و “پیام های چندرسانه ای” بود و البته به تدریج به قابلیت های آنها نیز افزوده شد. به این ترتیب کاربران با نسل جدیدی از اپلیکیشن ها مواجه شدند که نه تنها باعث کاهش هزینه های استفاده از گوشی موبایل می شدند، بلکه بسیاری از قابلیت هایی که توسط مراجع مختلف “غیر مفید” یا “غیر مجاز” تلقی می شدند را نیز در اختیار آنها قرار می داد. احتمالا به یاد خواهید آورد که پس از شروع فعالیت اپراتور سوم همراه در کشور، انحصار ارائه خدماتی مانند تماس های تصویری در اختیار رایتل بود تا به این ترتیب بتواند سهم خود را در بازار افزایش دهد، با این حال ظهور چهره هایی مانند “وایبر” و “اسکایپ” باعث شد چنین انحصاری در عمل بی معنی باشد.
اما شبکه های اجتماعی موبایلی در ایران هموراه به سد سخت قانون گذاری برخورد کرده اند. همانند بسیاری دیگر از تکنولوژی های نوین، اولین مواجهه با این نوع شبکه ها نیز مسدود کردن دسترسی کاربران به آنها بوده است. اتفاقی که نه تنها برای “اورکات” به عنوان اولین چهره مدرن از شبکه های اجتماعی، بلکه بعدتر برای فیسبوک، توییتر، یوتیوب و حتی نمونه های فارسی آنها نیز رخ داد و بعدتر به فیلتر شدن برنامه های اختصاصی موبایل مانند وایبر رسید. با این حال کاربران همیشه جایگزینی برای پلتفرم های مسدود شده یافته اند و همین نکته باعث یک مهاجرت قابل توجه از وایبر به “تلگرام” شد. برنامه ای که در ابتدا به دلیل قابلیت هایی مانند حالت “پیام امن” بین گروه اندکی از کاربران شناخته شده بود اما مسدود شدن دسترسی به وایبر باعث شد کاربران ایرانی با سرعت بسیار زیادی تلگرام را به عنوان محل اجتماع مجازی جدید خود انتخاب کنند.
بر خلاف بسیاری از اپلیکیشن های خارجی که عملا کاربران ایرانی برای آنها نامرئی هستند، مدیران تلگرام از پتانسیل بسیار بالای ایرانی ها برای تبدیل کردن این اپلیکیشن به یکی از ابزارهای ارتباطی بزرگ جهان آگاه بودند. به همین دلیل به تدریج قابلیت های جدیدی را به آن افزودند که پیشتر در وایبر مورد توجه کاربران قرار گرفته بودند و جزو خواسته های ایرانی ها به حساب می آمدند. برای نمونه مدتی پس از کوچ ایرانی ها به تلگرام، قابلیت ساخت “استیکر” اختصاصی به این برنامه اضافه شد. استیکرها تصاویر یا برچسب هایی بودند که با موضوعات مختلف بین کاربران رد و بدل می شدند و می توان آنها را یکی از دلایل فیلتر شدن وایبر دانست. قابلیت های جدید رفته رفته تلگرام را به محیطی بسیار مناسب برای کاربران تبدیل کردند و در کشوری مانند ایران، حتی نبض انتشار اخبار را از خبرگزاری های بزرگ و رسمی کشور نیز گرفتند. گروه ها و کانال های خبری تلگرام با سرعتی باور نکردنی اخبار را با موضوعات مختلف منتشر می کردند و به تدریج حتی بزرگترین رسانه ایران یعنی صدا و سیما را نیز به صرافت بهره گیری از این قابلیت برای رقابت با کانال های خصوصی انداختند. تصمیمی که البته بسیار دیرهنگام گرفته شد و عملا عنوان اصلی ترین مرجع خبری ایرانیان را از صدا و سیما گرفت.
با این حال کاربردهای بیشتری توسط خود کاربران برای تلگرام ایجاد شد. به دلیل ساختار پر ریسک کسب و کار در ایران و نیاز بخش زیادی از جامعه به درآمد جانبی در کنار شغل اصلی و همچنین عدم وجود شغل برای بخش زیادی از زنان خانه دار، تلگرام به پایگاهی برای کسب و کارهای کوچک تبدیل شد. امروزه در تلگرام می توان انبوه کانال های تجاری را مشاهده کرد که به معرفی و فروش محصولات یا خدمات می پردازند و بخش عمده آنها توسط افرادی مدیریت می شوند که به تلگرام به عنوان منبع اصلی کسب درآمد خود نگاه می کنند. صنایع دستی، پوشاک و مواد خوراکی تنها بخشی از کالاهای قابل عرضه توسط این کسب و کارهای کوچک هستند و در بخش خدمات نیز می توان مشاغلی مانند مشاوره و آموزش را مثال زد. در کنار کسب و کارهای کوچک، بسیاری از مشاغل متوسط و بزرگ تر از تلگرام به عنوان پلتفرمی برای گسترش کسب و کار خود استفاده می کنند. خبر رسانی از طریق تلگرام و “شبه وب سایت” هایی که به صورت پیوسته بدون نیاز به درگیر شدن با مشکلاتی نظیر خرید سرور، هاست، طراحی وب سایت و مواردی نظیر آن به تولید محتوا می پردازند و از طریق نمایش آگهی درآمد کسب می کنند جزو همین موارد به شمار می روند. ضمن اینکه هر یک از این بخش ها ممکن است محل کسب درآمد چندین نفر یا حتی یک گروه بزرگ باشند. در نتیجه به راحتی می توان گفت تلگرام در ایران و بازار اقتصادی نامساعد آن برای چندین دهک جامعه، نقشی بسیار پر رنگ تر از یک پیام رسان صرف را بازی می کند.
اما تلگرام از ابتدای هفته جاری در ایران فیلتر شد. دلیل اصلی این اتفاق بروز حوادثی در شهرهای مختلف کشور است که باعث شده تصمیم گیرندگان امنیتی بهترین راه برای جلوگیری از بروز اتفاقات ناگوار را در فیلر کردن تلگرام بیابند. پس از فیلتر شدن تلگرام گزارشی در اخبار ساعت 21 شبکه یک سیما پخش شد که مضمون آن، ضروری بودن مقابله با تلگرام، لزوم فیلتر کردن آن و دیرهنگام بودن اتخاذ این تصمیم بود. همین نکته باعث شد بسیاری از کاربران پیش بینی کنند تلگرام نیز به سرنوشت فیسبوک و توییتر دچار خواهد شد که پیشتر در سال 88 به صورت موقت فیلتر شده بودند و پس از گذشت نزدیک به هشت سال هنوز خبری از رفع این اقدام موقت نیست. اما وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در پیامی که در حساب کاربری وی در “توییتر” منتشر شد اعلام کرد فیلترینگ تلگرام موقتی خواهد بود. یک روز بعد باز هم پیامی توسط محمد جواد آذری جهرمی در توییتر عنوان کرد که وی در حال رایزنی با مقامات امنیتی کشور برای بازگرداندن تلگرام به حالت عادیست و البته با عذرخواهی وی از مردم به دلیل مشکلات ایجاد شده همراه بود.
با این حال هیچ صحبتی از میزان آسیب هایی که فیلتر شدن تلگرام به کسب و کارهای کوچک وارد می کند به میان نیامده است. با وجود اینکه آمار کاملا دقیقی از مشاغل مجازی در کشور در دسترس نیست اما تخمین زده می شود بین 10 تا 15 هزار کسب و کار تنها متکی به فضای مجازی در کشور در حال فعالیت هستند و طبیعتا ادامه فیلترینگ موجب ورشکستگی آنها خواهد شد. با در نظر گرفتن درآمدزایی میانگین تنها سه نفر برای هر کسب و کار مجازی می توان به راحتی گفت تصمیم برای فیلتر کردن تلگرام تنها در گام نخست باعث از بین رفتن منبع درآمد حدود 40 هزار نفر در کشور شده است. شاید تصور شود این افراد می توانند به راحتی به یک شبکه پیام رسان دیگر، از جمله پیام رسان های بومی نقل مکان کنند اما بازگرداندن همه کاربران جذب شده در تلگرام به یک پیام رسان دیگر در دنیای کنونی بسیار بعید به نظر می رسد.
با این حال هنوز نمی توان با قطعیت درباره رفع فیلتر تلگرام صحبت کرد. آیا به زودی شاهد این اتفاق و بازگشتن شرایط کسب و کارهای کوچک به شرایط عادی خواهیم بود یا باید منتظر ورشکستگی بسیاری از مردم به دلیل این تصمیم و نتایج آن در جامعه باشیم.
