موسیقی ایرانی بسیار با اصالت و دارای یک سابقه ی درخشان و کهن می باشد. و علی رغم فراز و نشیب های تاریخی که در راه گذرانده است ، همچنان جوهره و نمایه ی غنی و پربار خود را حفظ کرده و پابرجاست.
موسیقی ایرانی با گذر از دوران ساسانی ، اسلامی و معاصر در قالب مقام ها و دستگاه ها به طور وسیعی تکامل پیدا کرده و به یک مرزبندی نسبتا دقیق و محکمی رسیده است. که این مرز بندی تحت عنوان ردیف موسیقی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد.
کلمه ی ردیف در ادبیات و زبان فارسی به معنی پشت سرهم قرار گرفتن است .هرموقع تعداد زیادی از اجزا ، پشت سرهم و بایک نظم خاصی قرار بگیرند در اصطلاح گفته میشود که آنها را ردیف کرده اند.
در موسیقی ایرانی هم کلمه ی ردیف به همین منوال بکار گرفته می شود . ودر واقع درکنار هم قرار گرفتن نغمه های موسیقی ایرانی بایک نظم و منطق و زیبایی شناختی خاص را ردیف می نامند.
به تعبیر دیگر ردیف عبارت است از چگونگی پشت سرهم قرار گرفتن نواها که با ایجاد هفت دستگاه و پنج آواز و مقام ها و گوشه هایشان این نظم شکل می گیرد.
تاریخچه ردیف :
اگرچه موسیقی ایرانی قدمت زیادی دارد، اما تمام این ثبت و ضبط ها و دسته بندی ها به دوره ی قاجار بر میگردد و اطلاعات کتبی موجود به همین دوران منتهی می شود.
گفته می شود در زمان ناصرالدین شاه نوازنده ی پر آوازه ی تار ،میرزا علی اکبر خان فراهانی ثبت ردیف با هدف دسته بندی و طبقه بندی موسیقی ایرانی انجام شد.که البته نشر آن توسط موسیقی دان و نوازنده ی شهیر ایرانی ، درویش خان صورت گرفت .
پس از آن هم تغیرات زیادی در آن صورت گرفته و توسط موسیقی دانانی چون داریوش طلایی و کیوان ساکت بازنویسی شده است.
راویان ردیف موسیقی ایرانی
همان طور که گفتیم آقا علی‌اکبر خان فراهانی به عنوان بنیانگذار ردیف معرفی موسیقی شناخته شده است.
علی اکبر خان در جوانی دار فانی را وداع گفت . و قبل ازمرگ، موسیقی و نوازندگی را به برادرزاده اش، آقا غلامحسن خان آموخت.
بنابراین غلامحسین خان را می توان اولین راوی ردیف موسیقی نامید.
پس ازمرگ علی اکبر خان ، غلامحسین خان (برادر زاده و شاگردش) سرپرستی فرزندان علی اکبر خان را بعهده گرفت و نوازندگی و همچنین ردیف را به آنان آموخت .
پسران علی اکبر خان ، میرزا عبدالله ، میرزاحسینقلی و میرزاحسن (او در جوانی فوت کرد)بودند..
که هریک از بزرگان موسیقی ایرانی و اهل شعر و ادب بودند. ونوازندگی موسیقی و ردیف را بواسطه ی غلامحسین خان از پدر خود آموختند.
بنابراین دومین راویان ردیف موسیقی میرزاعبدالله و میرزاحسینقلی هستند و در راس آن دو میرزاعبدالله.
که امروزه ردیف میرزاعبدالله بسیار معروف و کاربردی بوده و همچنان تدریس و نواخته میشود.
یکی از قدیمی ترین ترتیب ها یا ردیف ها منسوب به باربد در دوره ساسانیان است با هفت خسروانی، 30لحن و 360 دستان که با 7روز هفته و 30ماه و360روز سال مطابق بوده است.
نغماتی مانند:گنج بادآورد، گنج گاو، گنج سوخته، سروستان، شبدیز، فرخ روز و …
عبدالقادرمراغه ای در قرن 9، 12مقام موسیقی ایرانی را چنین میگوید: عشاق، نوا، بوسلیک، راست، حسینی، حجاز، رهاوی، زنگوله، عراق، اصفهان، زیرافکند، بزرگ
وی هم چنین درکتاب شرح ادوار، علاوه بر دوازده مقام، آوازات سته (6گانه) را نیز معرفی و شرح میدهد: ۱-گَوِشت ۲-گردانیه ۳-نوروز ۴- سلمک ۵-مایه ۶-شهناز
علاوه بر 12مقام و 6آواز گفته شده در موسیقی قدیم ایران تقسیم بندی ب24شعبه یا گوشه نیز وجود داشته است:
۱-دوگاه ۲-سه گاه ۳-چهارگاه ۴-پنج گاه ۵-عشیرا ۶-نوروزعرب ۷-ماهور ۸-نوروز خارا ۹-بیاتی ۱۰-حصار ۱۱-نهفت ۱۲-عزّال ۱۳-اوج ۱۴-نیریز ۱۵-مُبَرقَع ۱۶-رکب ۱۷-صبا ۱۸-همایون ۱۹-زابل ۲۰-اصفهانک ۲۱-بسته نگار ۲۲-خوزی ۲۳-نهاوند ۲۴-مُحَیّر
منبع: تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران از فرهاد فخرالّدینی
با انتقال سینه به سینه ی ردیف موسیقی ناگزیر تحریف ها و نقصان هایی در ردیف ایجاد شده که باعث شده روایت های مختلف بعضا تفاوت های ریزی داشته باشند.
اما دربین این این ردیف ها ردیف های زیر اعتبار بیشتری دارند.
⃰ردیف میرزاعبدالله
⃰ردیف میرازحسینقلی
⃰ردیف موسی معروفی
⃰ردیف منتظم الحکما
⃰ردیف آوازی عبدالله دوامی
شور/ ماهور/ همایون/ نوا / سه گاه/ چهارگاه/ راست پنجگاه
علاوه بر این 7 دستگاه 5 آواز نیز در ردیف نقش اساسی دارند که این آواز های از دستگاه شور و دستگاه همایون گرفته شده و ازقرارزیر است :
آواز های دستگاه شور : بیات ترک، ابوعطا، افشاری، دشتی
و آواز دستگاه همایون : بیات اصفهان
نکته : آواز دیگری که ممکن است به گوشتان خورده باشد، آواز بیات کرد یا کردی بیات است که اغلب ادامه ی دستگاه شور محسوب میشود و نه به عنوان یک آواز مجزا.
هر دستگاه یا آواز از قسمت بندی های کوچک‌تری به نام گوشه تشکیل میشود که تعداد گوشه‌ها در روایت‌های مختلف ردیف از 200 تا 400 متغیر است. .
حس و حال و فضای موسیقایی هر دستگاه متناسب بافواصلی که دارد بادیگری متفاوت است و براساس روحیات و احوال درونی وهمچنین وقایع بیرونی مورد استفاده قرار میگیرد.
از نظر محمدرضا لطفی ، موسیقیدان و نوازنده ی چیره دست تار گوشه ها بر 4 نوع دسته بندی میشوند.
1- گوشه های مدار اصلی دستگاه
این دسته از گوشه فواصلشان همان فواصل اصلی دستگاه است وبترتیب روی گام مربوطه شکل گرفته وفضای اصلی گام رانمایش میدهند . مانند گوشه ی خسروانی ، فُیلی و گوشه ی داد در دستگاه ماهور
2 –گوشه های مدار فرعی دستگاه
در این گوشه ها تغیر پرده اتفاق می افتد و بواسطه ی انها میتوان وارد مایه دیگری شد. مثل گوشه ی شکسته و یاگوشه ی دلکش که میتوان به شور راه یافت.
البته باید یادآوری کرد که هنگام فرود ، این گوشه ها خارج شده و وارد تنالیته ی اصلی دستگاه خواهیم شد.
3 –گوشه های ضربی
این گوشه حالت ریتمیک دارند و حتی دربعضی کسر میزان نیز تعریف میشود. همچنین دارای وزن عروضی نیز هستند.
بعنوان مثال میتوان به گوشه ی کرشمه با وزن عروضی " مفاعلن فعلاتن مفعلن فعلاتن " اشاره کرد. همچنین میتوان از گوشه های چهارپاره، حُدی،رجز،شاه خطایی بسته نگار اشاره کرد
4 –گوشه های تزیینی
دسته ی چهارم گوشه های تزئینی هستند که یک الگو ومدل ملودیک دارند مثل گوشه ی حزین
درواقع ردیف سازی وردیف آوازی ازلحاظ فحوای کلام تفاوت چندانی ندارند.
تفاوت این دو به دلیل بیان ازطریق ساز ویا حنجره است.
همچنین بیان ردیف برای هرساز باتوجه به تکنیک ها وشیوه های اجرایی هرساز ممکن باساز دیگر اندکی متفاوت باشد
چراکه ممکن است شگردهایی دریک ساز پیاده شود که درساز دیگر غیرقابل اجرا باشد.
اما لحن وکلام وحس وحال یکی است.
اغلب ردیف های سازی شعر وکلام ندارند درحالیکه ردیف آوازی باشعر همراه است ونیز تعداد گوشه ها درردیف سازی بیشتر ازردیف آوازی است ،
چراکه علاوه بر وجود یک سری گوشه ها که فقط در ردیف سازی وجوددارند، ردیف سازی متشکل از رِنگ ها وچهارمضراب ها وقطعات ضربی ای ست که در ردیف آوازی به چشم نمیخورد.
به طور سنتی برای هرساز، ردیف مخصوص به خودش وجود دارد.
به طور مثال ردیف میرزاعبدالله برای تار وسه تار، ردیف نایب اسدالله برای نی و دستور سنتور ابوالحسن صبا برای ساز سنتور توصیه میشود.
. در مورد آواز هم میتوان به ردیف آوازی عبدالله دوامی ، وردیف آوازی استاد حسن کسایی اشاره کرد.
ضمنا باید عرض کرد که در زمینه ی آواز، همواره سه مکتب اصلی تبریز ، اصفهان وتهران وجود داشته که نمایندگان آنها اقبال آذر، تاج اصفهان و طاهرزاده و عبدالله دوامی هستند.
درباره ی وجه تمایز این سه مکتب میتوان از نحوه ی تلفیق شعر و موسیقی همچنین تکرار ارکان شعر و نوع تحریر ها نام برد.
خواننده ای ؟
هنرجوی آواز و یا علاقه مند به آواز ایرانی هستی حتی بدون هیچ دانشی ؟
تمایل به یادگیری ردیف بدون حضور در کلاس داری ؟
پس ادامه ی این مقاله برای توست......
همانطور که در این مقاله اشاره شد ، ردیف راهی است تا به موسیقی ایرانی نظم میبخشد و یک خواننده و یا نوازنده میتواند به کمک این نظم ، صدایی که از حنجره خارج میکند را کنترل کرده و نغمه های شیرین و گوش نواز ایجاد کند.
و حس و حال مرتبط را بدون هیچ ایراد و یا به اصطلاح فالش بودن به گوش شنونده برساند.
و اما مژده به هنرجویان و علاقه مند به آواز ایرانی :
چنانچه به آوا ایرانی علاقمند هستید،اعم از مبتدی و یا پیشرفته ، برای اینکه ردیف را بدون نیاز به شرکت در کلاس بیاموزید ما به شما بسته های آموزشی آوای جاوید را پیشنهاد میکنبم.
که شامل فایل های صوتی و یا تصویری بوده و با داشتن آنها بر روی تلفن همراه و یا رایانه ی خود میتوانید آواز را با هزینه ی اندک و در هر زمان و هر مکان که دلخواه شماست بیاموید.
