در مورد محل نگهداری زنبورها ( زنبورستان ) باید به دو موضوع توجه کنیم:
- اول اینکه آیا یک کلنی می تواند برای خودش گرده و شهد کافی به دست آورد و عسل مازاد بر نیاز خود را برای زنبوردار به جای گذارد؟
- دوم اینکه آیا مناطق ویژه ای که نتوان زنبورها را در آنجا نگهداری کرد، وجود دارد؟
در لندن و نیویورک بر روی پشت بامها از زنبور نگهداری می شود. شهرها معمولا دارای پارکها و فضاهای سبزی هستند که در آنها گیاهان زینتی به اندازه کافی پرورش داده می شود. این گیاهان را می توانیم برای تغذيه زنبور عسل مورد استفاده قرار دهیم.
موفقیت زنبورداران تجارتی که از تعداد زیادی کندو نگهداری می کنند بستگی به وجود منابع غنی گیاهان گلدار دارد. به طور مثال، در آمریکا یکی از مهم ترین گیاهانی که در گرده افشانی آن از زنبور عسل استفاده می شود، یونجه است و عسل یونجه یکی از مهم ترین عسل هایی است که در این کشور تولید می شود. یونجه به خصوص در زمین های آهکی، علوفه فراوانی برای دام ها تولید می کند.
محصول یونجه به منظور تولید علف خشک، درست قبل از باز شدن گل هایش درو می شود، ولی به هر حال کشاورزان به ندرت از کارشان جلو می افتند و مزارع یونجه بسیاری سرگل باقی می مانند که از نقطه نظر تولید شهد برای زنبور عسل اهمیت دارد. در نتیجه سالانه چند میلیون کیلو عسل یونجه در آمریکا تولید می شود.
یک زنبوردار خوب باید همیشه گوش به زنگ عملیات کشاورزی در منطقه خود باشد. زنبور داری که از ۱ تا ۲ و حتی ۱۰ کندو نگهداری می کند، قادر است همیشه و همه جا کار خود را شروع کند. اگر زنبور دار شناخت خوبی از رفتار زنبورهای عسل داشته باشد، یک زنبورستان را با هشت بار بازرسی در سال می تواند مدیریت کند، درحالی که بیشتر زنبورداران، زنبورستان خود را شانزده بار یا بیشتر در سال بازرسی می کنند. باید دانست که هر بار که درب کندو برای بازرسی برداشته شود، زنبورها مقدار زیادی عسل می خورند؛ یعنی، پاسخ آنها در مقابل این کار، خوردن عسل است.
بنابراین به ضرر زنبوردار است که به دفعات زیاد از کندوها بازدید کند. زنبور داران با تجربه برای بررسی وضع کلنی های خود، بدون این که درپوش کندو را بردارند، از روی عوامل و شرایط خارجی کندو، با مشاهده سوراخ پرواز و رفت و آمد زنبورها و رفتارهای عادی یا عصبی زنبورها، متوجه وضع داخلی کندو میشوند.
در زمستان، هر ۱۵ روز یک بار با وزن کردن کندو و محاسبه تفاوت وزن، مقدار مصرف شربت و مقدار ذخیره عسل قابل محاسبه است. برای آگاهی از زنده بودن کلنی در زمستان، می توان گوش خود را روی دیواره کندو قرار داد و با زدن ضربه ای به آن، صدای زنبورها را شنید.
بیشتر مردم از زنبور می ترسند و زنبوردار باید این حقیقت را بداند. کشیدن حصاری در اطراف زنبورستان با کاشتن گیاهان حاشیه ای؛ نظیر، تمشک وحشی، ترون، شمشاد، پیراکانتا و غيره، زنبورها را از دید مردم مخفی خواهد کرد.
زنبورها در تابستان به مقدار زیادی آب احتیاج دارند و برای به دست آوردن آن ممکن است در استخرهای شنا، حوضچه های نگهداری پرندگان و استخرهای پرورش ماهی مسئله ساز شوند. آماده کردن مکانی با آب سالم برای آبگیری زنبورها، از به وجود آمدن مشکلات با همسایگان پیشگیری خواهد کرد.
نکات بسیار مهم در انتخاب محل زنبورستان
یکی از مهم ترین نکات مدیریتی در پرورش زنبور عسل، انتخاب صحیح محل استقرار زنبورستان است. در انتخاب محل زنبورستان در فصول مختلف سال عوامل متعددی مؤثرند که زنبوردار باید با توجه به آن عوامل محل مناسبی را برای زنبورستان خود انتخاب کند.
در در این خصوص فرق چندانی ندارد که زنبور دار چند فروند کندو داشته باشد یا چندصد فروند؛ چرا که حتی با داشتن یک فروند کندو، برای کسب موفقیت، زنبوردار باید آن را در فصول مختلف سال در مکان مناسبی قرار دهد، در غیر این صورت برحسب میزان نامناسبی محل، خسارت حتمی به وی وارد خواهد شد.
اگرچه انتخاب محل زنبورستان با برخورداری از بهترین عوامل و شرایط، در صورت رعایت دقیق و صحیح سایر عوامل مدیریتی، بالاترین میزان موفقیت را تضمین می کند و هر زنبور دار علاقه مند آن است، ولی برخی شرایط و عوامل مربوط به خصوصیات جغرافیایی، امکانات موجود و برخی قوانین و مقررات عمومی است که ممکن است علیرغم تمامی تجارب، اطلاعات و تلاشهای زنبورداری از اختیارات وی خارج باشد.
به هر حال منظور ما از این مطلب، تاکید به زنبورداران برای رعایت اصول این انتخاب است و لذا هر زنبوردار باید ضمن آگاهی کامل از اطلاعات مربوط به بهترین شرایط و مکان های استقرار زنبورستان، در حد توان و امکانات خود تلاش کند که حتی المقدور بهترین محل های ممکن را به عنوان مکان استقرار زنبورستان خود انتخاب کند.
به لحاظ اهمیت بسیار زیاد و فوق العاده مهم انتخاب صحیح مکان زنبورستان در فصول مختلف سال، مولف تلاش زیادی کرده است تا تمامی اطلاعات موجود در این خصوص را گردآوری کند و به همراه اطلاعات شخصی خود در این مبحث مکتوب کند تا زنبورداران کشور ضمن مطالعه این اطلاعات ارزشمند بتوانند حتی الامکان بهترین شرایط ممکن در خصوص محل زنبورستان خود را در نظر بگیرند.
ناگفته نماند که مسئله اهمیت مکانی، فقط در مورد زنبورستان مطرح نیست؛ بلکه انسان در تمامی امور زندگی من جمله، مسکن یا محل کار خود، اعم از دفتر کار، فروشگاه، دامداری، کارخانه و غیره، با موضوع انتخاب مکان مناسب مواجه است و هرچه این انتخاب مطلوب تر باشد، مدیریت کارآمدتر و بازدهی بیشتر خواهد بود.
انتخاب محل مناسب فقط مربوط به محل اصلی فعالیت نمی شود، بلکه پس از تعیین مکان مناسب زندگی یا فعالیت های تجاری، هر نوع وسیله زندگی یا وسیله کاری باید در محل مناسبی قرار گیرد.
به طور مثال، همان طور که ایجاد یک فروشگاه در محلهای کم جمعیت و در انتهای یک کوچه بن بست، به مراتب غیراقتصادی تر و ناموفق تر از ایجاد همان فروشگاه در مکانی پر رفت و آمد در مرکز شهر است؛ یک مکان نامناسب برای استقرار زنبورستان نیز به مراتب ناموفق تر از یک مکان مناسب است. پر واضح است که اگر آن فروشگاهدار پول بیشتری داشته باشد، هرگز در چنان مکانی اقدام به افتتاح یک فروشگاه نمی کند.
در این مثال، فروشگاه دار با توجه به مقدورات خود فقط می تواند چنان محلی را انتخاب کند. اما اگر مقدورات ممکن وی به گونه ای باشد که بتواند انتخاب بهتری داشته باشد، اما به علت تجربه ناکافی، همان مکان نامطلوب را انتخاب کند، ناکارآمدی کسب وی به علت خطای وی خواهد بود، نه فقدان مقدورات.
در خصوص زنبورداران و تمام مشاغل نیز عین همین موضوع صادق است؛ یعنی، اگر زنبور دار مکانی را انتخاب کند که خوب نباشد، ولی انتخاب بهتر از آن مکان حقیقتا برای شرایط وی مقدور نباشد و این انتخاب بد به خاطر تنبلی و کم همتی وی در کوچ دادن زنبورستان به نقاط مناسب تر نباشد؛ او اشتباه نکرده است.
به هر حال این موضوع یک حقیقت است که تحت شرایط مساوی، ممکن است از انتخاب دو نفر در موردی خاص، انتخاب یکی بهتر و انتخاب دیگری بدتر باشد. لذا زنبوردار موفق فردی است که تحت شرایط موجود و باتوجه به تمامی مقدورات ممکن، همواره بهترین انتخاب را داشته باشد.
موضوع دیگر مربوط می شود به انتخاب صحیح در مورد جایگاه یا مکان هر وسیله در محل انتخاب شده برای استقرار زنبورستان. دراین مورد نیز پس از انتخاب صحیح مكان زنبورستان، زنبوردار باید قادر باشد که کندوهای خود را از لحاظ مکانی و جهت در مکان و جهت مناسبی قرار دهد تا بالاترین بازده را به دست آورد. در ذیل عوامل و شرایط مطلوب برای محل استقرار یک زنبورستان و محل استقرار کندوها در زنبورستان به تفصیل و یک یک معرفی و مورد بحث قرار می گیرد.
ا- شرایط آب و هوایی
شرایط آب و هوایی یک منطقه که شامل میزان نزولات آسمانی، رطوبت، گرما، سرما، میزان ابری یا غیرابری بودن هوا، میزان آلودگی هوا و شدت باد می شود، مهم ترین عامل در تعیین و انتخاب محل استقرار زنبورستان است.
عامل آب و هوا چنان اهمیت دارد که سایر عوامل را نیز ممکن است تحت الشعاع قرار دهد. به عبارت دیگر چنانچه تمام عوامل، حتی پوششی گیاهی یک منطقه مناسب باشد، ولی منطقه از شرایط آب و هوایی خوبی برخوردار نباشد ممکن است نتوان به طور موفق در چنان منطقه ای زنبورداری کرد.
اگرچه ممکن است زنبوردار بتواند برخی شرایط نامطلوب یک منطقه را به نفع خودش اصلاح کند، ولی متاسفانه در خصوص شرایط آب و هوایی، از دست وی هیچ کاری ساخته نیست. در این خصوص تنها کاری که زنبوردار می تواند بکند، کسب اطلاعات آب وهوایی منطقه از اداره هواشناسی منطقه و یا افراد بومی هر منطقه است. لذا او می تواند براساس آمار و اطلاعات به دست آورده تصمیم به استقرار یا عدم استقرار زنبورستان خود در منطقه موردنظر بگیرد.
به طور کلی شرایطی چون گرما یا سرمای بیش از حد تحمل زنبورها؛ بارندگی پیوسته و زیاد؛ هوای ابری در بیشتر اوقات سال یا فصل موردنظر؛ بادهای شدید هوای شرجی (گرم و بسیار مرطوب) یا هوای غالبا مه آلود؛ افزایش یا کاهش ناگهانی درجه حرارت هوا و آلودگی غیر قابل تحمل هوا، ممکن است چنان منطقه ای را برای استقرار زنبورستان بسیار نامطلوب کند.
البته زنبور دار می تواند به راحتی این اطلاعات را از اداره هواشناسی بگیرد و یا بدون توجه به ناملایمات آب وهوایی یک منطقه اقدام به استقرار زنبورستان خود در چنان منطقه ای کند، اما باید منتظر عواقب ناخوشایند و خسارت بار چنان تصمیمی باشد.
۲ – پوشش گیاهی منطقه
همان طور که بسیاری از گیاهان مهم مورد کشت انسان برای بارور شدن و تولید میوه یا بذر توپر نیاز مبرم به عمل گرده افشانی زنبور عسل دارند و بدون زنبور عسل محصول آنها بسیار کم و نامرغوب خواهد شد، زنبور عسل نیز برای تغذیه نیاز مطلق به شهد و گرده گل گیاهان دارد. در واقع این نیاز مبرم و متقابل زنبوران عسل و گلها، یکی از مهم ترین اسرار خلقت خداوند و در حقیقت راز بقای گیاهان گل دار و زنبوران عسل و در نتیجه سایر حیوانات و انسان است.
بنابراین زنبورستان در هرجا که مستقر باشد، زنبوران مزرعه رو به محض خروج از کندوها به جستجوی گلها میدارند تا شهد و گرده آنها را جمع کنند و به عنوان غذای جمعیت کلنی به کندو ببرند. در ملاقات زنبور عسل با گل ها، گرده گل های نر یا اندام نر گل به مادگی گل ماده یا اندام ماده گل منتقل می شود و به این وسیله گل بارور میشود و میوه یا بذر تشکیل می شود.
بنابراین چنان چه در یک منطقه پوشش گیاهی گل دار کافی وجود داشته باشد، استقرار زنبورستان در چنان منطقه ای از لحاظ تولید عسل بی معنی و غیر منطقی است. دراین خصوص نیز زنبوردار باید هدف خود را که تولید عسل بیشتر است، دنبال کند. چنان چه منطقه ای پوشش گیاهی گلدار مناسبی نداشته باشد، از لحاظ تولید عسل مكان مناسبی محسوب نمی شود.
از طرف دیگر کشاورزان و باغداران چنان منطقه ای باید در فکر گرده افشانی محصولات خود باشند و لذا آنها با خود باید از تعداد کافی زنبورعسل نگه داری کنند یا کندوهای یک زنبوردار را اجاره کنند تا با پولی که به زنبوردار می دهند، وی را دلگرم و تشویق به انتقال کندوهایش به چنان منطقه ای بکنند.
بطور کلی گیاهانی چون توتون، پنبه، آفتاب گردان، یونجه، شبدر، اسپرس، بیدمشک، گون، آویشن، خردل، زعفران، نخود، لوبیا، نعناع، سیب، گلابی، مرکبات، اقاقیا، کاج، گیاهان زینتی و طیف بسیار وسیعی از دیگر گیاهان زراعی، باغی، جنگلی و مرتعی منابع شهد و گرده برای زنبور عسل محسوب می شوند و چنانچه زنبورستانهای کافی داخل یا اطراف مزارع، باغها یا اراضی تحت پوشش این گیاهان مستقر شود، هم این گیاهان به طور مطلوب تری گرده افشانی می شوند و در نتیجه تولید محصول توسط آنها بسیار بیشتر می شود و مرغوبیت چنان محصولاتی افزایش می یابد و هم زنبور دار عسل خوبی برداشت خواهد کرد.
۳ - اهمیت وجود منبع آب سالم در اطراف زنبورستان
زنبور نیز مانند سایر جانداران به آب به عنوان حیاتی ترین نیاز خود احتیاج دارد. بنابراین چنان چه منبع آب سالم و بهداشتی در اطراف محل زنبورستان بافت نشود، زنبوردار مجبور است آب سالم را با تانکر به محل زنبورستان حمل کند. لذا وجود آب در منطقه یا هزينه انتقال آب نیز از جمله عواملی هستند که زنبور دار در هنگام تعیین مکان زنبورستان باید در نظر بگیرد.
۴ - بهداشت منطقه زنبورستان و اهمیت آن
زنبور عسل نیز مانند سایر حیوانات به برخی از بیماریها حساس است و متاسفانه بیشتر بیماریها باعث انهدام بخش مهم یا تمام کلنی های زنبوردار می شود یا ضمن خسارت به زنبوردار معالجه می شوند. بنابراین اقتصادی ترین اقدام برای جلوگیری از ابتلای زنبورها به بیماری، توجه زنبوردار به شرایط بهداشتی منطقه است. در برخی موارد زنبوردار می تواند با مقداری تلاش، کانون های تجمع آلودگیها را پاکسازی کند، اما چنانچه پاکسازی منطقه از نقاط آلاینده، برای زنبوردار عملی یا اقتصادی نباشد، بهترین تصمیم صرف نظر کردن از استقرار زنبورستان در چنان نقاطی است.
۵ - آلودگی های صوتی و بوهای نامطلوب
مکان استقرار زنبورستان ها باید دست کم دوکیلومتر از دامداری ها، مرغداری ها، کارخانه های دباغی و دیگر مجتمع های تولیدی که بوی ناخوشایند در آنها تولید می شود، دور باشد؛ زیرا بوی بد زنبوران را فراری می دهد و در اثر کاهش جمعیت، کلنیها نابود می شوند. زنبورستانها هم چنین باید از نقاط پر سروصدا؛ مثل، جادههای پر رفت و آمد، کارخانه های پر سروصدا و غیره به قدر کافی دور باشند تا سروصدا موجب هراس زنبورها و فراری شدن آنها نشود.
۶ - اهمیت دور بودن کافی زنبورستان از نقاط مسکونی
زنبورها با توجه به شعاع پرواز خود ممکن است تا ۱۲ کیلومتر از محل زنبورستان دور شوند؛ ولی عمده پرواز آنها در حوالی باغ یا مزرعه ای است که کندوها در آنها مستقرند. به هر حال هرچه زنبورستان به منازل مسکونی یا کارخانه ها و غیره نزدیک تر باشد، امکان عبور و مرور مردم در اطراف زنبورستان و پرواز زنبورها به طرف منازل مردم بیشتر می شود و در نتیجه امکان نیش خوردن مردم بیشتر می شود. بنابراین برای جلوگیری از این امر و پیشگیری از درگیر شدن با شکایات مردم، بهتر است زنبوردار مکان زنبورستان خود را در جایی دور از نقاط مسکونی یا رفت و آمد مردم انتخاب کند.
۷ - تاسیسات لازم در زنبورستان های دایمی و اهمیت آن
زنبور دار در بیشتر مواقع سال مجبور است کندوهای خود را در زنبورستان دایمی مستقر کند و در چند ماه از سال با کوچ به طرف نقاط شهد و گرده خیز، در زنبورستان سیار از چادر یا کانتینر به عنوان تنها تاسیسات ممکن استفاده کند.
به هر حال اگرچه در هنگام کوچ احداث بناهای دایمی به عنوان انبار، اتاق کار و غیره، غیراقتصادی است؛ ولی در زنبورستان اصلی به حداقل تاسیسات لازم نیاز است که زنبور دار برحسب میزان سرمایه خود می تواند به احداث جایگاه تابستانی، جایگاه زمستانی، انبار، سرپناه، اتاق کار، اتاق ضدعفونی قاب ها، سرویس های بهداشتی و آبشخوار اقدام کند.
بی تردید احداث هریک از مکان های مذکور هزینه بردار است، اما ایجاد هریک از آنها سبب سهولت کار، رعایت بهداشت فردی و بهداشت زنبوران و نیز کسب اطمینان بیشتر از خطر سرقت عسل یا وسایل زنبورداری می شود.
۸ - اهمیت رعایت فاصله زنبورستان ها از هم
حداقل فاصله لازم به رعایت زنبورستانهای مختلف از یکدیگر در هر منطقه ۶ کیلومتر است. چنانچه این فاصله کمتر شود، به خصوص اگر منطقه پوشش گیاهی چندان خوبی نداشته باشد، چند مشکل اساسی پیش خواهد آمد:
- به علت ظرفیت اندک منابع شهد و گرده و ملاقات زنبورهای زنبورستان های مختلف از گل های منطقه، میزان جمع آوری شهد و گرده و تولید عسل در دو زنبورستان مجاور و نزدیک به هم کمتر می شود.
- به علت گرده افشانی بیش از حد موردنیاز، بیشتر گلها به میوه یا بذر تبدیل می شوند و چون ظرفیت غذادهی ریشه به اندام های مختلف گیاه محدود است، تمام میوه های تشکیل شده قادر به دریافت مواد غذایی کافی نمی شوند و در نتیجه ریزتر باقی می مانند و لذا از مرغوبیت محصولات باغی کاسته می شود.
- امکان رفتن اشتباهی زنبورهای یک زنبورستان به زنبورستان دیگر و شیوع بیماری و همچنین غارت وجود دارد.
اما اگر منطقه پوشش گیاهی خوبی داشته باشد، به طوری که بتواند شهد و گرده کافی برای زنبورستان های مجاور تولید کند، ضمن این که کماکان امکان شیوع بیماریها و غارت وجود خواهد داشت، ممکن است زنبورستان ها بتوانند عسل کافی تولید کنند. به هر حال مقررات و منافع زنبورداران حکم وی که حداقل فاصله ۶ کیلومتر از زنبورستان های دیگر را رعایت کنند.
۹ - نیاز زنبورستان به حصار
برای جلوگیری از ورود اشخاص متفرقه و حیوانات اهلی به محوطه استقرار کندوها، بهتر آن است که اطراف زنبورستان با کوبیدن پایه های چوبی و چند ردیف سیم خاردار محصور شود. البته در شرایطی که زنبورستان نگهبان نداشته باشد، چنین حصاری مانع از ورود سارقین عسل و کندوها نمی شود. لذا در مناطق غير آمن، علاوه بر حصار سیم خاردار، به طور دایم باید خود زنبوردار یا فردی به عنوان نگهبان در زنبورستان حاضر باشد.
۱۰- میزان نزدیکی زنبورستان به جاده
بهتر است محل دایمی و حتی موقتی زنبورستان به گونه ای انتخاب شود که امکان استفاده از وسایلی چون کامیون و وانت برای بارگیری و تخلیه کندوها و وسایل وجود داشته باشد. البته از این نقطه نظر، بهترین مکان درست لب جاده است، ولی به علت ضرورت رعایت فاصله مناسب از جاده، محل زنبورستان باید در فاصله مناسبی از جاده انتخاب شود که هم مشکلات نزدیکی به جاده را نداشته باشد و هم بتوان کندوها و وسایل را با ماشین از جاده به آن نقطه حمل کرد.
در فصل گرما که قیر جادههای آسفالت شل می شود، چنانچه زنبورستان به حد کافی از جاده آسفالته دور نباشد، زنبورها مقادیر قابل توجه ای از قیر آسفالت را با خود به کندو می آورند که این امر موجب بروز تلفات سنگین در کلنیها می شود.
۱۱- بهترین مناطق استقرار زنبورستان
بی تردید بهترین مکان استقرار یک زنبورستان در یک باغ یا مزرعه بزرگی است که محصول آن باید توسط زنبور عسل گرده افشانی شود. در این صورت علاوه بر تولید عسل برای زنبوردار، محصولات کشاورز یا باغ دار هم به قدر کافی گرده افشانی می شود و چندین برابر زمانی که زنبور عسل وجود نداشته باشد، محصول نصیب باغ دار یا کشاورز می شود. لذا طبیعی است که کشاورز و باغ دار باید به پاس خدمتی که زنبوردار به وی می کند و محصولش را چندین برابر می کند، جزیی از سود حاصل از گرده افشانی زنبورها را به عنوان کرایه زنبورستان به زنبوردار بدهد.
۱۲- استقرار زنبورستان در کنار دریا یا رودخانه
چنانچه زنبورستان در ساحل دریا یا رودخانه مستقر شود، زنبورها برای نوشیدن و جمع آوری آب به طرف آنها رفته و معمولا جریان آب رودخانه یا امواج دریا بیشتر زنبورها را غرق می کند و به این ترتیب خسارت سنگینی به جمعیت کلنیها وارد می شود. به همین لحاظ مکان زنبورستان نباید در حاشیه رودخانه یا نزدیک دریا انتخاب شود و برای تامین آب مورد نیاز زنبورها، باید از چند آبشخوار ثابت یا متحرک در محوطه زنبورستان استفاده شود و در تابستان آب در داخل کندوها قرار داده شود.
۱۳- سطح زنبورستان و استقرار کندوها روی پایه یا سکو
سطح زمین زنبورستان باید دست کم ۳۰ سانتی متر بالاتر از زمین های اطراف باشد. چنان چه مقدور باشد که در محوطه زنبورستان شن ریزی شود، مطلوب است. زنبوردار باید از ریختن ماسه روی سطح زمین زنبورستان خودداری کند و هرگز زنبورستانش را روی زمین پوشیده از ماسه مستقر نکند، زیرا ماسه به زیر شکم زنبورها می چسبد و پرواز آنها را دشوار می کند. همچنین در اراضی ساحلی دریا یا رودخانه، سطح زنبورستان باید به قدر کافی بالا باشد که خطر آب گرفتگی وجود نداشته باشد.
در زنبورستان تحت هر شرایط و به خصوص در نقاط پرباران، نباید کف کندوها را مستقیما روی سطح زمین قرار بدهید، بلکه توصیه می شود کف کندوها روی پایه های مناسب، سنگ بلوک یا جعبه های مطمئن مستقر شود تا رطوبت زمین موجب پوساندن تخته کف کندوها و نیز باعث انتقال سرما به داخل کندوها نشود. سطح زنبورستان نباید آسفالت یا بتنی باشد، زیرا در زمستان ممکن است آب در محوطه جمع شود و اگر آسفالت باشد، در تابستان با تابش خورشید گاز و بوی بد متصاعد می شود و زنبوران را ناراحت می کند و فراری می دهد.
۱۴- فاصله کندوها از هم در یک زنبورستان
علاوه بر ضرورت رعایت فاصله ۶ کیلومتر بین زنبورستان های مختلف، داخل یک زنبورستان هم باید فاصله کافی بین کندوها رعایت شود تا از غارت و رفتن اشتباهی زنبورها به کلنیهای رعایت مجاور و برهم خوردن تعادل غذایی و جمعیتی کلنیها جلوگیری شود. در یک زنبورستان رعایت فاصله حداقل ۵ /۲ متر بین دو کندو ضروری است.
۱۵- مکان زنبورستان در رابطه با سمپاشی باغ ها و مزارع
دراین کتاب، بخش بسیار مهم و فوق العاده پراهمیتی تحت عنوان گرده افشانی گیاهان آورده شده است. در بخش مذکور به طور مفصل در خصوص ضرورت مطلق گرده افشانی گیاهان گلدار برای بارور شدن و تولید و مرغوبیت محصولات زراعی و باغی و نقش حیاتی ر ا در امر گرده افشانی این محصولات بحث شده است.
لذا به عموم کشاورزان، و شهرداران، دانشجویان و کارشناسان رشته های مختلف کشاورزی، منابع طبیعی و دامپروری توصیه اکید می شود که بخش مذکور را به دقت مورد مطالعه قرار دهند.
در بخش «گرده افشانی» این کتاب، علاوه بر مورد بحث قرار دادن و تاکیدهای لازم بر مزایای بیشمار و بسیار پراهمیت استفاده از زنبور عسل در گرده افشانی شمار کثیری از محصولات زراعی، باغی، جنگلی و مرتعی که مبین منافع مستقیم کشاورزان و باغداران است برای اولین بار حقوق حقه زنبورداران کشور با دلایل کافی مطرح شده است.
۱۶- جهت استقرار کندوها در زنبورستان
چنانچه منطقه ای که زنبورستان در آن مستقر است، بادخیز نباشد، می توان کندوها را به گونه ای در زنبورستان مستقر کرد که سوراخ پرواز آنها به سمت مشرق یا جنوب باشد. در این صورت، با طلوع خورشید، نور به سمت جلوی کندوها می تابد و زنبورها زودتر فعالیت روزانه را آغاز می کنند. در مناطق بادخیز، سوراخ پرواز باید در جهت مخالف وزش باد باشد تا به خصوص در زمستان باد سرد به داخل کندوها وزیده نشود و در سایر مواقع نیز موجب ناراحتی زنبورها نشود.
۱۷- محافظت کندوها از عوامل نامساعد جوی و محیطی زنبورها
با قابلیت خوشه شدن در هوای سرد، قابلیت تحمل آنها در مقابل سرما بیشتر از گرما است. در شرایط تابش مستقیم نور خورشید به سقف کندوها در تابستان، باتوجه به محدود بودن قدرت زنبورها در تهویه هوای داخل کندو، درجه حرارت داخل کندو بالا می رود و در نتیجه موم شان ها برحسب شدت گرما ذوب می شود و عسل موجود در آنها جاری می شود و از کف کند و به زمین می ریزد و این امر سبب جلب زنبورهای دیگر و بروز غارت می شود. همچنین با بالارفتن بیش از حد درجه حرارت داخلی کندو، زنبورها آماده بچه دادن می شوند که این امر خساراتی در بر دارد.
کندو را هرگز نباید نزدیک منابع روشنایی مثل تیر چراغ برق قرار داد و فاصله آن ها تا یک منبع روشنایی باید به میزان ۵۰ متر رعایت شود، به طوری که منبع روشنایی در عقب کندوها باشد. کندوها را در تابستان حداقل به میزان ۵ /۲ متر از هم و در زمستان به میزان ۵/ ۰ متر از هم مستقر کنید تا حتی الامکان از ورود اشتباهی زنبورها به کندوهای غیرخودی ممانعت شود.
زنبورها را هرگز در پناه یک دیوار و مقابل خورشید قرار ندهید، زیرا در تابستان با افزایش سریع درجه حرارت داخل کندو می شود، و در زمستان دراثر تابش خورشیدی قسمتجلوی کندو گرم می شود و زنبورها به خیال مناسب شدن هوا از کندو خارج می شوند و ممکن است از سرما تلف شوند.
اگر در زمستان برای محافظت کلنی ها می خواهید آن ها را در پناه دیوار و مقابل خورشید قرار دهید، اولا باید فاصله ۵ /۰ متر بین دو کندوی مجاور را حفظ کنید، ثانيا این فاصله را با گونی های پر از کاه یا پوشال پر کنید. همچنین بهتر است بالای دیوار موردنظر سرپناهی ایجاد کنید تا باران روی گونی ها نریزد؛ در غیر این صورت گونی های خیس شده با آب در شب یخ می زنند و موجب انتقال سرما به داخل کندوها می شوند و در روز با تابش خورشید یخ آنها ذوب می شود و باعث خیس شدن زمین و جذب رطوبت توسط کف و دیواره های کندو می شود که این امر به سردشدن بیشتر کندوها در شب کمک می کند.
۱۸- مسافت مکان جدید زنبورستان تا مکان قبلی
شعاع پرواز مفید زنبور عسل به ۲ کیلومتر و شعاع پرواز دور آن به ۶ کیلومتر و گاهی به ۱۲ الی ۵ /۱۳ کیلومتر میرسد. برای جلوگیری ازمراجعت زنبورها به مکان زنبورستان قبلی، مکان زنبورستان جدید تا قبلی باید بیش از ۶ کیلومتر فاصله داشته باشد.
۱۹- نکات لازم به رعایت در نقاط جنگلی
اگر در نظر دارید زنبورستان خود را به حاشیه یا داخل یک جنگل كوچ دهید، باید مکان آن دور از درختان خشک و کوره های زغال باشد. زیرا درختان خشک دراثر وزش باد، احتمال افتادن دارند و کوره های زغال گاه باعث حریق میشوند. هم چنین مکان زنبورستان در جنگل بایست طوری باشد که زنبورها امکان پرواز آزاد داشته باشند. برای جلوگیری از خطر حمله حیوانات وحشی نیز زنبوردار باید مسلح باشد، زیرا در جنگل حیواناتی مثل خرس ممکن است به سراغ کندوها بیایند و ممکن است برای خود زنبوردار خطر آفرین باشد.
۲۰- چگونگی استقرار کندوها در دامنه ها و سراشیبی ها
گاه زنبوردار صلاح می بیند مکان زنبورستان خود را در دامنه یک تپه یا کوه یا مکانی شیب دار برپا کند. انتخاب این مکان ها برای زنبورستان مانعی ندارد، مشروط بر این که کف کندو بر روی پایه و به حالت کاملا افقی قرار گیرد.
چنان چه کندو به طور کج مستقر شود، امکان نفوذ آب به داخل آن و امکان جاری شدن عسل از درون حجرات شانها وجود دارد. علاوه بر آن، استقرار کندو به صورت كج برخی از رفتارهای زنبوران؛ از جمله، موم بافی و حجره سازی را تحت تاثیر قرار می دهد و نیز رفت و آمد آنها را مختل می کند. چنان چه آب به داخل کند و نفوذ کند، با گرده های پراکنده در کف کندو مخلوط و موجب فساد کرده و ایجاد شرایط مناسب برای رشد پروانه موم خوار می شود. هم چنین کج بودن کندو در اثر استقرار روی یک سطح شیب دار، ممکن است باعث ریختن شربت از ظرف شربت خوری و تشویق زنبوران دیگر کلنیها به غارت شود.
۲۱- رابطه تعداد کندو و مساحت زنبورستان
تعداد کندوهای زنبوردار باید در تناسب با مساحت زنبورستان باشد. چنانچه از حیاط یک خانه روستایی یا ویلا به عنوان زنبورستان استفاده می شود، دیوارها نباید از ۲ متر مرتفع تر باشد. همچنین فواصل بین کندوها به میزان حداقل۵/ ۲ متر از هم باید رعایت شود.
۲۲- مناطق پرباران و بادخیز
در مناطق پرباران ممکن است در بیشتر مواقع سال هوا بارانی یا ابری باشد که زنبورها در این دو حالت به خارج کندو پرواز نمی کنند. البته در شمال ایران، علی رغم بارانی یا ابری بودن هوا در پاییز و زمستان و اوایل بهار، درست در هنگام جریان شدید شهد در طبیعت؛ یعنی، اواسط بهار تا اوایل تابستان، هوا کمتر بارانی یا ابری میشود و باتوجه به روزهای فراوان آفتابی در بهار و تابستان و طبیعت غنی از شهد و گرده، زنبورداری به طور موفقیت آمیز امکان پذیر است. در نقاط بادخیز؛ مثل، منجیل در استان گیلان، با توجه به وزش تندباد در بیشتر روزهای سال، زنبور داری موفق نخواهد بود؛ زیرا زنبورها تحت شرایط بادهای تند از کندو خارج نمی شوند.
۲۳- نحوه استقرار کندوها در زنبورستان
محل استقرار کندوها در زنبورستان باید به گونه ای طراحی شود که زنبورهای پرواز کننده از کندوهای مختلف مانعی در جلوی زنبور های دیگر نباشند. به همین جهت در استقرار کندوها طرح هایی چون زیگ زاگ، مربعی، گروهی، موازی و غیره را ممکن است عملی کرد.
۲۴- سایر موارد قابل توجه در خصوص مکان زنبورستان
کاشتن درختانی چون بیدمشک، سیب، اقاقیا، بادام، گیلاس، افرا و غیره در محوطه زنبورستان های دایمی، علاوه بر مفید واقع شدن به عنوان بادشکن، به خصوص در اوایل بهار به عنوان منابع دانه گرده برای پرورش نوزادان اهمیت خاصی دارد. همچنین کشت گیاهان علوفه ای شهدزا؛ مثل، شبدر، اسپرس، یونجه و غیره ارزش خاص خود را دارد.
علف های هرز محوطه زنبورستان باید درو شود تا از پرواز مستقیم زنبورها ممانعت نشود؛ کار کردن در زنبورستان مشکل نشود و انتقال بیماری به داخل کندوها از طریق آنها ممکن نشود. در صورت امکان، استفاده از جایگاه های زمستانه برای استقرار کندوها و محافظت آنها از باران، سرما و غیره مفید است. جایگاه های زمستانی را می توان با مصالح ساختمانی با با استفاده از چوب و دیگر مصالح مناسب برای انبارهای روستایی بنا کرد.
۲۵- زنبورستان ها در مناطق گرمسیری
زنبور عسل در حرارت ۱۶ تا ۳۲ درجه سانتی گراد در حداکثر فعالیت است و در ۳۴ تا ۳۹ و درجه سانتی گراد و ۱۶ تا ۸ درجه سانتیگراد به تدریج از فعالیت آنها کاسته می شود و در دمای محیط کمتر از ۸ درجه سانتی گراد و بیشتر از ۳۹ درجه سانتی گراد، از کندو خارج نمی شود. بنابراین در بیشتر نقاط گرمسیری کشور ما دمای محیط در زمستان مناسب فعالیت شدید زنبوران عسل است و به تدریج که در اواخر بهار هوا رو به گرمای شدید می گذارد از شدت فعالیت آنها کم می شود. لذا در مناطق گرمسیری قبل از رسیدن فصل گرما و پس از قوی شدن جمعیت و تولید بچه باید زنبورستان را به نقاط ییلاقی کوچ داد. به این ترتیب زنبورداران مناطق گرمسیری پس از زمستان مانند مناطق گرمسیری، در بهار به ییلاقات می روند و لذا مدت ذخیره عسل آنها به مراتب طولانی تر از زنبورداران سایر نقاط است که در زمستان به نقاط گرمسیر کوچ نمی کنند.
۲۶- شرایط مکانی یک زنبورستان خوب
یک زنبورستان مطلوب بایست در مکانی با خصوصیات زیر مستقر شود:
• روباز و آفتابگیر و حتی الامکان دور دست و خارج از مجاورت با مردم باشد. تا کندوها روی سکو قرار گیرند تا در آنها تهویه و زهکشی به خوبی انجام شود.
• منبع آب سالم در نزدیکی زنبورستان وجود داشته باشد.
• در مجاورت منابع غنی گرده و شهد گیاهان گلدار باشد.
• سوراخ پرواز کندوها بایست پشت به باد یا خلاف جهت باد باشد. ها بهتر است محل زنبورستان بادخیز نباشد. ها اتاقی برای نگهداری وسایل زنبورداری در زنبورستان وجود داشته باشد.
• محل زنبورستان بایست دور از مناطق پرتردد باشد، زیرا برخی از مردم از زنبور می ترسند و بعضی نیز ممکن است برای خسارت زدن به زنبوردار، به کندوها آسیب برسانند. این دسته بیشتر کسانی هستند که از زنبور هراس دارند و وجود کندوهای زنبور را در مجاورت محل زندگی مخل اسایش خود می پندارند و با خسارت زدن عمدی به کندوها، مایلند زنبوردار را مجبور به انتقال کندوهای خود کنند.
کندوها، بخصوص برای شیطنت بچه ها وسوسه انگیزند بچه ها دوست دارند با دستکاری کندوها و عصبانی کردن زنبورها رفتار زنبورها را تجربه کنند آنها این کنجکاوی را تا حد برگرداندن یک کندو و فرار کردن و از دور مشاهده کردن رفتار زنبورها ممکن است تجربه کنند.
• سوراخ پرواز کندوها در یک جهت نباشد، زیرا ممکن است زنبورهای یک کندو به کندوی دیگر رفته و خطر انتشار بیماری و آفات را افزایش دهند. بنابراین بهتر است سوراخ پر وار کندوها نسبت به هم زاویه ای داشته باشد و در همه حال برخلاف جهت وزش باد قرار گیرند زیرا زنبورها سرما را به خوبی تحمل می کنند، ولی کوران هوا به داخل کندو برای آن ها کشنده است.
در اطراف زنبورستان هیچ زنبوری حساس به دفاع از کندو نیست. در مزرعه نیز زنبور تمایلی به نیش زدن ندارد. در واقع اگر زنبور عسل مورد آزار قرار نگیرد، نیش نمی زند و اغلب حتی وقتی خشمگین می شود، به سرعت فرار میکند و به ندرت ممکن است شخصی در منطقه ای دور از کندو، از زنبور عسل نیش بخورد. ضمنا بسیاری از اوقات این زنبوران وحشی (Wasp) هستند که مردم را نیش می زنند، نه زنبوران عسل!
زنبورداران حرفه ای اغلب کندوهای خود را در یک جنگل و به منظور حمل و نقل آسان نزدیک یک جاده خوب طوری مستقر می کنند که از دید مردمی که در جاده رانندگی می کنند مخفی باشد.
قرار دادن کندوها در معرض تابش خورشید
اگر کندوها هنگام صبح در اثر تابش نور خورشید گرم شوند، زنبوران کارگر مزرعه رو صبح زود به مزرعه پرواز میکنند و تا هنگام غروب آفتاب کار خواهند کرد. این موضوع مخصوصا در فصول بهار و پاییز که مواقع خطرناکی برای زنبور عسل محسوب می شود، باید رعایت شود. کلنی‌هایی که با تابش آفتاب گرم می شوند و تعداد زیادی زنبوران مزرعه رو دارند، بسیار بیشتر از کلنیهای موجود در سایه باتعداد کمتری زنبوران مزرعه رو، عسل تولید میکند. زنبوران درون کلنی، دمای لازم برای پرورش تخم ها و لاروها را در حدود ۵ / ۳۳ درجه سانتی گراد تامین میکنند. اگر کندوی زنبوران گرم و خشک باشد، تعداد کمتری زنبور برای حفظ این دما کافی است. حفظ دمای یکنواخت درون کلنی، برای کنترل بیماری هایی که هنگام پایین رفتن دما بروز می کنند، حیاتی و مهم است. بیماری های خطرناکی؛ مثل، لوک اروپایی و بیماری ویروسی لارو کیسه ای، تنها درکلنی های تحت تنش بروز می کنند. تنش سرما که به دلیل نامناسب بودن مکان به یک کندو وارد می شود، به راحتی توسط زنبوردار قابل برطرف کردن است.
در چه مواقعی کلنی حالتی متعادل و طبیعی دارد؟
کلنی زنبورها، حالتی وابسته به جو دارد. به طور مثال، در روزهای گرم که کلنی قادر به ادامه فعالیت عادی خود باشد، زنبوران درون آن کمتر به نیش زدن تمایل دارند. زنبورداران باتجربه تفاوت رفتار نیش زنی را در زنبوران بین زمان های آفتابی و ابری تصدیق می کنند. (زنبورها همیشه در آفتاب کامل، رفتاری متعادل و آرام دارند).
تهویه کندو و زهکشی مناسب مکان زنبورستان اهمیت زیادی دارد. کندوهای مرطوب با کف خیس برای نگهداری دمای مطلوب پرورش نوزادان، مناسب نیست و باید به خاطر داشت که یک کندوی خشک، کندوی سالم تری است.
زنبورها از عسل یا خوراک مصنوعی تغذیه می کنند و آب می نوشند و مثل سایر موجود زنده مقداری آب از بدن خود دفع می کنند. هدایت این آب به خارج از کندو مهم است. اگر در بخش پرورش نوزادان یا نزدیک به آن، درصد رطوبت زیاد باشد، دمای آن بخش کاهش یافته و برای زنبوران پرستار مشکل ساز می شود.
بهترین مکان استقرار زنبورستان
در مجاورت تپه ای است که شیب آن به طرف شرق با جنوب و عاری از درخت باشد، زیرا درخت روی کندوها سایه می اندازد. همچنین درختان که به عنوان بادشکن کاشته می شوند، نباید روی زنبورستان ایجاد سایه کنند. در صورتی که زنبورها در مکان نامطلوب نگهداری شوند، زنبوردار باید برای رفع مشکلات، سخت تر کار کند.
زنبورها از آب برای رقیق کردن عسلی که به لاروها تغذیه می کنند و نیز برای تهویه هوای داخل کندو استفاده میکنند. کمبود آب در بهار ممکن است برای کلنی زنبور عسل خطرناک باشد. به همین دلیل باید همواره آب سالم در نزدیکی زنبورستان وجود داشته باشد. بهتر است تخته ای را به طور مایل در کنار دیواری قرار داد و یک منبع آب سالم؛ مثل، شیلنگی که به شیر آب وصل است را با فشار کم از بالای آن جاری ساخت. در این صورت، زنبورها به راحتی روی تخته می نشینند و آب می نوشند. آب راکد حاوی عوامل میکروبی و بیماری زا است. لذا توصیه میشود همواره از آب جاری و غیر ساکن استفاده شود. در مکان آبگیری تعداد زنبورها به طور فزاینده ای در ماه های اسفند و فروردین افزایش یافته و سپس تا اواسط مردادماه مرتبا کم می شود. در این هنگام که شهد موجود در طبیعت کم است، دوباره تعداد زنبورها افزایش می یابد که این افزایش حاکی از نیاز زنبورها به آب است.
زنبور داری که کندوهای خود را نزدیک منبع آب سالم قرار می دهد، محصول عسل بیشتری نصیبش می شود. یک کلنی زنبور که در حدود ۴۵ کیلوگرم مازاد عسل برای زنبوردار تولید می کند، مسلما بیش از پنج برابر مقدار عسل مورد نیاز خود را تولید کرده است. عسل غذای اصلی زنبوران بالغ است.
گرده منبع پروتیین است و در پرورش نوزادان مورد استفاده قرار می گیرد. گرده همان نقشی را در زندگی زنبور بازی می کند که گوشت در زندگی گوشتخواران. برای پرورش یک زنبور جوان، تقریبا یک حجره عسل و یک حجره گرده موردنیاز است. کلنی هایی که بیش از مقدار موردنیاز خود عسل تولید و ذخیره می کنند، در شعاع ۵/۲ کیلومتری از کندو پرواز می کنند. وجود گیاهان طبیعی قابل دسترسی مثل علف های هرز، برای زنبوران مزرعه رو از واجبات زنبورداری است. حتی در بهترین مناطق آب وهوایی، چنان چه گیاهان کافی وجود نداشته باشد، کلنیها عسل زیادی تولید نمی کنند توجه به این حقیقت، رمز اصلی در زنبورداری است.
