زنبور عسل جزو قدیمی ترین ساکنان زمین است و در واقع این حشره پیش از این که انسان موجودیت خود را در زمین تثبیت کند, وجود داشته است. انسان از بدو خلقت با استفاده از زنبورداری بومی, از زنبور عسل استفاده کرده است. اکثر مردم از زنبور عسل فقط تولید عسل آن را می دانند در صورتی که تولید عسل فقط یکی از فایده های زنبور عسل است. موم, بره موم, زهر, ژله رویال و دیگر محصولات کندو دارای خواص غذایی و دارویی بسیار مهم و ارزشمندی است.
نقش حشره زنبور عسل در پایداری محصولات کشاورزی
شاید یکی از دلائل آفرینش زنبور عسل به عنوان یک حشره مفید, گرده افشانی در باغ ها بر روی گل ها و در نهایت حفظ محیط زیست باشد. حدود یک سوم از کل غذای انسان مستقیم یا غیر مستقیم از گیاهانی بدست می آید که به وسیله حشرات گرده افشانی می شوند. تقریباً ۸۰ درصد عمل گرده افشانی ( توسط حشرات ) به وسیله زنبور عسل انجام می‌شود. بسیاری از سبزی و صیفی ها مانند هویج, کرفس, پیاز, تربچه و شلغم فقط هنگامی بذر تولید می‌کنند که گل آنها به مقدار کافی گرده افشانی شده باشد.
همچنین تولید بذر در گیاهان علوفه ای مانند یونجه, انواع شبدر و ماشک نیاز به ملاقات زنبور دارد. اکثر درختان میوه نیز بدون گرده افشانی زنبور عسل به مقدار تولید مناسب و کیفیت مطلوب میوه نخواهند رسید.
بر اساس شواهد موجود و به طور متوسط, ارزش افزوده محصولات زراعی و باغی که در نتیجه گرده افشانی زنبور عسل ایجاد می‌شود, حدود ۱۴۳ بار بیشتر از ارزش عسل و سایر تولیدات کندو است.
زنبورهای عسل, برای بررسی گل ها دارای الگوهای رفتاری پیچیده ای هستند. گل ها اغلب با نشان دادن یک سری تغییرات و در اختیار گذاشتن منابع پنهان شهد و گرده, گرده افشانی زنبورها را تسهیل می کنند. بیش از ۲۰۰۰۰ گونه زنبور عسل در کار گرده افشانی نهان دانگان شرکت دارند.
گرده افشانی و بارور کردن گل ها, مهم ترین و اصلی ترین وظیفه زنبور عسل است. او در مقابل انجام این کار, به سرعت مزدش را که همان شهد یا گرده است, دریافت می کند.گرده افشانی زنبور عسل, عامل بقای آن و پایداری محصولات کشاورزی بوده و در زاد و ولد بسیاری از نباتات مؤثر است ( البته به غیر از سوزنی برگ ها ). اگر عمل گرده افشانی شکوفه ها انجام نشود, هرگز گلی به میوه یا بذر تبدیل نخواهد شد.
تحقیقات نشان می دهد اگر در یک باغ میوه, تعدادی کندوی زنبور عسل قرار داده شود, کیفیت و کمیت میوه به حدود ده برابر افزایش می یابد و از طرفی اگر زنبورها به طور کلی اعتصاب کنند و کار گرده افشانی را انجام ندهند, در ابتدا ۶۰ درصد محصولات کشاورزی تولید نمی شود و در طول زمان, کار طبیعت به کلّی مختل می شود. درصد تشکیل میوه در گرده افشانی با باد ۵۰ درصد و به وسیله زنبور عسل ۹۶ درصد اعلام شده است. تولیداتی که زنبور عسل برای زنبوردار به ارمغان می آورد, فقط ۱۰ درصد از کل ثمرات آن است, در حالی که ۹۰ درصد فایده اش از طریق عمل گرده افشانی عاید باغداران و زارعان می شود.
شناخت گرده گل
گرده گل به عنوان یک ماده غذائی مکمل یا داروئی, بسیار با ارزش و مهم بوده و به صورت خام, قرص یا کپسول به بازار عرضه می شود. پروتئین گرده در ردیف پروتئین های کامل مثل پروتئین شیر و زرده تخم مرغ قرار می گیرد. گرده, حاوی مقادیر قابل توجهی از مواد قندی, نشاسته ای و ویتامین ها ( به خصوص ویتامین های محلول در آب ) می باشد.
تعریف گرده افشانی
انتقال دانه گرده گل از پرچم های گل ( عضو نر ) به کلاله گل ( عضو ماده ) را گرده افشانی می‌گویند که به دو صورت خود گرده افشانی و دگر گرده افشانی صورت می گیرد. اگر پرچم و کلاله در یک گل قرار داشته باشند, به آن خود گرده افشانی و اگر پرچم در یک گل و کلاله در گل دیگری باشد ( مخصوصاً در گیاهان مجزا از هم ) به آن دگر گرده افشانی می گویند.
اکثر گل ها دارای خصوصیاتی هستند که مانع پدیده خود گرده افشانی می‌شوند و به دگر گرده افشانی روی می آورند. در حالت دگر گرده افشانی, از آنجایی که دانه های گرده گل قدرت تحرک ندارند, عمل گرده افشانی از راه های مختلف از جمله به وسیله حشرات و باد انجام می شود. در این روش, گیاه دانه ی گرده را از گونه های هم نوع دریافت می کند. دانه گرده بر روی کلاله رشد کرده و ناسازگاری احتمالی موجود را نیز که مانع رشد لوله گرده می شود برطرف می نماید.
عوامل گرده افشانی
مهم ترین عواملی که باعث گرده افشانی و به بار نشستن گل ها می شوند عبارتند از باد, نیروی جاذبه زمین, پستانداران, حشرات, نرم تنان و آب. در خصوص درختان دو پایه مانند پسته و نخل, اگر عمل گرده افشانی به درستی انجام نشود, تولید به شدت کاهش می یابد. این عمل در درخت خرما ( نخل ) با تکاندن گرده های گل های پایه نر ( پرچم ) روی گل‌های پایه ماده ( مادگی ) انجام می‌شود و در پسته با کاشتن درختان با پایهٔ نر بین درختان با پایه ماده صورت می گیرد.
گرده افشانی توسط حشرات
نکته مهم اینکه همه عوامل گفته شده نمی توانند در عمل گرده افشانی تاثیر کافی و کامل داشته باشند. اگر بخواهیم نتیجه کاملی از عمل گرده افشانی به دست آوریم, باید از یک عامل مهم در امر گرده افشانی یعنی حشرات استفاده کنیم. حشراتی همچون پروانه ها, زنبورها و سوسک ها ( جنس نر ) برای دریافت شهد گل و به قصد عمل جفتگیری با گل تماس پیدا می کنند و با این روش عمل گرده افشانی را انجام می دهند.
گل هایی که به کمک حشرات گرده افشانی می شوند, سازگاری های خاصی یافته اند. این گل ها با رنگ, بو و نوش یا شهدشان, حشرات را به سوی خود جلب می کنند. اندازه گل ها اغلب با جثه حشره هماهنگی دارد, به طوری که حشره به راحتی در درون گل به گونه ای جای می گیرد که بدن با دانه های گرده و مادگی تماس پیدا می کند.
دلائل گرده افشانی گیاهان توسط حشرات
۱ . رویش زود هنگام اندام نر یا اندام ماده گل ها در برخی از گیاهان
۲ . عدم باروری دانه ی گرده گل در برخی از گیاهان
۳ . جدا بودن گل های نر و ماده از یکدیگر در برخی از گیاهان
۴ . قرار داشتن کلاله مادگی برخی گیاهان, بالاتر از پرچم ها
نقش زنبور عسل در گرده افشانی
زنبور عسل تنها حشره ای است که خداوند متعال شرایط لازم و کافی برای گرده افشانی غیر مستقیم را که لازم و ضروری نیز می باشد, در سطح عالی در وجود او قرار داده است. در یک باغ میوه یا مزرعه اگر در هر هکتار حدود چهار تا پنج عدد کلنی زنبور عسل قرار دهیم, کیفیت و کمیت میوه یا بذر حاصله حدودا تا ده برابر افزایش خواهد یافت. به طور مثال اگر در یک باغ سیب قرار باشد ۵ تن محصول برداشت شود, با قرار دادن تعدادی کلنی زنبور عسل داخل باغ در هنگام شکوفه دادن گل ها, مقدار محصول به ۵۰ تن و با کیفیت بسیار زیاد افزایش خواهد یافت.
زنبور عسل قادر است عطرهای مختلف هزاران گل و گیاه را شناسایی و در نهایت دقت و ظرافت, نوع آنها را تشخیص دهد. زنبور عسل هنگامی که مشغول جمع آوری گرده و یا شهد یک نوع گل است, به شهد و یا گرده گل های گیاهان نوع دیگر توجهی ندارد. این صفت, یعنی ثابت گل بودن, ذاتا در وجود زنبور عسل قرار داده شده است و گرده یک گل را به همان نوع گل در مکان دیگر انتقال می دهد.
اکثر حشرات فقط در موقع گرسنگی از شهد و یا گرده گل ها استفاده می کنند ولی زنبور عسل همیشه غذای کافی در داخل کندو به صورت ذخیره دارد, بنابراین از طلوع آفتاب تا آخرین لحظات روشنایی روز برای جمع آوری آذوقه تلاش می‌کند.
طبیعت نه تنها تغذیه زنبور عسل, بلکه غذای نوزاد آن را به طور کامل در داخل گرده و شهد گل قرار داده, به همین خاطر زنبور عسل برای زنده ماندن وابسته به گل است. اگر باغداران و کشاورزان بتوانند از این هماهنگی میان زنبوران عسل و گل ها استفاده کنند, محصولاتشان افزایش می‌یابد.
شکل بدن زنبور عسل بر خلاف اکثر حشرات از نظر آناتومی و فیزیولوژی طوری ترکیب و تنظیم گردیده است که برای حمل گرده و شهد گل کاملا مناسب است. در هنگام بازدید زنبور کارگر از گل ها و جمع آوری شهد گل, مقداری دانه گرده به بدن او می چسبد که آن را به کلاله همان گل و یا گل دیگری از همان گیاه انتقال می دهد, یعنی گرده های اضافی را که به بدنش چسبیده, روی مادگی گل قرار داده و آن را بارور می کند. به این ترتیب میوه یا بذر تشکیل شده و سبب افزایش کمی و کیفی محصولات می شود.
نکته بسیار مهم:
رعایت بهداشت و پاکیزگی, جزو قوانین اصلی زندگی این حشره است, در غیر این صورت نه تنها خود و نوزادان داخل کندو, بلکه گرده و یا مادگی گل ها را نیز آلوده کرده و باعث از بین رفتن آنها می شود. به همین دلیل است که به زنبوران آلوده به سموم گیاهی اجازه ورود به داخل کندو توسط زنبوران سالم داده نمی شود.
دلایل برتری عمل گرده افشانی توسط زنبور عسل
۱ . جمعیت زیاد کلنی ها
۲ . شعاع پرواز زنبور عسل
۳ . وفاداری زنبور عسل به یک گونه گیاه و به یک منطقه
۴ . سهولت جابجایی کندوهای زنبور عسل
۵ . تاثیر کمتر سموم حشره کش روی زنبور عسل به دلیل تولید مثل زیاد و رفتار آن
۶ . اطلاعات بیشتر انسان در مورد پرورش, تکثیر و نگهداری آن
۷ . سازش و فعالیت در هرگونه شرایط آب و هوایی
۸ . تولید عسل و سایر محصولات
یک مثال: اثرات گرده افشانی در سه محصول سیب درختی, کلزا و اسپرس به شرح زیر است
گرده افشانی سیب
اغلب ارقام سیب, مقداری خود ناسازگاری دارند بنابراین به عواملی نظیر زنبور عسل نیاز دارند تا گرده را انتقال دهند. یکی از عوامل مؤثر در تولید سیب درختی, گرده افشانی است. طبق تخمین ها ۹۷% حشرات ملاقات کننده گل های سیب, زنبورهای عسل هستند.
برای انجام یک تحقیق در دو باغ سیب, سه کندوی زنبور عسل در هر هکتار قرار دادند. یعنی ۳۳ زنبور برای هر ۱۰۰۰ گل. ۳۲% گل ها به میوه تبدیل شده و ۵۷ کیلوگرم میوه تولید کردند.
در شرایط مشابه با وجود یک کندوی زنبور عسل در هکتار, یعنی ۱۵ زنبور برای ۱۰۰۰ گل, ۱۵% گل ها به میوه تبدیل شده و ۳۰ کیلوگرم میوه تولید کردند.
درختان سیب طی چند هفته گلدهی دارند. یک تا ده روز اول بیشترین اهمیت را دارد. گل های اولیه در سیب, بهترین و بزرگترین میوه را تولید می‌کنند. برای درختان سیب, دو تا سه کندو در هکتار به منظور گرده افشانی مناسب است. کندوهایی قادر به گرده افشانی مناسب گل های سیب خواهند بود که جمعیت کافی داشته باشند. کندوهای مناسب برای گرده افشانی در باغ سیب باید حداقل دارای هشت کادر با جمعیت فعال باشند.
گرده افشانی کلزا
کلزا یک گیاه روغنی است که در ابتدای بهار و حتی اگر زود کشت شود در اسفند ماه نیز به گل می رود. این اتفاق بیشتر در مناطق شمالی کشور می افتد. در این زمان حشرات گرده افشان فعال نیستند. بنابراین فقط می توان از کلنی زنبور عسل برای گرده افشانی این محصول استفاده کرد.
این گیاه دارای شهد فراوان و غنی از گرده گل است که کلنی های زنبور عسل می توانند به نحو مطلوب از آن به منظور افزایش جمعیت خود بهره مند شوند.
آزمایش ها نشان داده که عملکرد کلزا با گرده افشانی زنبور عسل حدود ۱۸% افزایش می یابد. همچنین دانه بندی زودتر اتفاق می افتد و باعث یکنواختی و رسیدن بیشتر بذر کلزا می شود.
برای گرده افشانی کلزا تعداد کندوی بیشتری مورد نیاز است و حدود ۶ کندو در هکتار توصیه می شود. در اثر گرده افشانی مناسب حداقل ۵۰۰ کیلوگرم افزایش عملکرد در واحد سطح را می توان انتظار داشت. با توجه به درصد ریزش زیاد دانه در هنگام برداشت, گرده افشانی مناسب تا حدودی زیان ناشی از آن را جبران می کند.
گرده افشانی اسپرس
اسپرس یکی از انواع گیاهان علوفه ای است که در خیلی از مناطق به صورت دیم نیز کشت می شود. اسپرس یکی از گیاهان مرتعی نیز محسوب گردیده که می‌تواند پوشش مناسبی به ویژه در شرایط قرق چرای دام ایجاد کند.
با وجود حشرات گرده افشان به ویژه استقرار کلنی های زنبور عسل, گیاه اسپرس ( حتی فرم های بالشتکی آن ) به تولید گل و بذر رفته و می تواند پوشش مناسبی برای حفاظت خاک به وجود آورد. برای هر هکتار اسپرس وحشی ۵ تا ۱۰ کلنی زنبور عسل با جمعیت حدود ۸ کادر کافی است.
گرده افشانی درختان میوه در باغ
۱ . زنبور عسل یکی از مهم ترین عوامل گرده افشانی در باغ های میوه محسوب می شود و جایگاه ویژه ای در افزایش کمی و کیفی تولیدات کشاورزی دارد. موهای فراوان بدن زنبور عسل, هنگام جمع آوری شهد, با گرده های گل تماس پیدا کرده و تعداد زیادی به آنها می چسبند. انتقال گرده از گلی به گل دیگر باعث لقاح و تشکیل میوه می شود.
۲ . زنبور عسل موقع جمع آوری شهد و گرده از گل ها در یک زمان و یا یک پرواز, فقط از گل های مشابه یک نوع درخت یا گیاه, شهد و گرده جمع آوری می کند. این عمل کمک بسیار زیادی به لقاح گل های مشابه می کند.
۳ . کمبود درختان گرده زا را می‌توان با قرار دادن پودر گرده در مدخل کندو در باغ جبران کرد. زیرا زنبورهای عسل در هنگام خروج از کندو با دانه های گرده تماس می گیرند و گرده افشانی انجام می شود.
۴ . تله های گرده گیر که در مسیر عبور زنبور به داخل کندو قرار داده می‌شود, گرده های جمع آوری شده را از دسترس زنبورعسل خارج کرده و بر تعداد زنبورهای گرده آور و شدت فعالیت آن ها در باغ یا مزرعه می افزاید.
۵ . در صورتی که سایر عوامل موثر در گرده افشانی در حد مناسب باشد همه گل ها باید مورد بازدید زنبور عسل واقع شود تا از ارزش صادراتی برخوردار باشد.
محصولات مهمی که تقریبا به صورت گسترده توسط زنبور عسل گرده افشانی می شوند عبارتند از یونجه, پنبه, بادام زمینی, سویا, چغندرقند, مرکبات, میوه های درختان خزان دار و تقریبا تمام سبزی ها.
البته زنبورهای عسل در بین تمام حشرات گرده افشان, بیشترین تخصص را برای گرده افشانی مزارع و باغ های میوه دارند, به طوری که قطعات دهانی آنها برای نوشیدن شهد و پاهای آنها برای جمع آوری گرده سازگاری های ویژه ای یافته است. تمام درختان میوه ایران به غیر از خرمالو و ارقام بدون هسته, برای تولید میوه به گرده افشانی نیاز دارند.
از نظر عامل انتقال گرده, می‌توان میوه ها را به سه گروه تقسیم کرد.
گروه اول:
شامل دو درخت خرما و انجیرهای هسته دار است که هر چند به طور طبیعی می توانند مقدار بسیار کمی میوه تولید کنند اما برای تولید محصول بیشتر باید گرده افشانی به وسیله انسان انجام شود.
گروه دوم:
شامل گردو, پسته, فندق, توت و انار است که در آنها گرده افشانی توسط باد انجام می شود و نیازی به دخالت انسان نیست.
گروه سوم:
شامل سایر میوه ها به ویژه انواع دانه دار و هسته دار است که گرده افشانی آنها توسط حشرات به خصوص زنبور عسل انجام می شود, بنابراین کندو گذاری در باغ برای تولید محصول ضروری است. تعداد کندوی لازم برای هر هکتار, بر حسب اندازه درختان و میزان گلدهی آنان, از یک تا پنج عدد است.
لازم به تذکر است که زنبورهای عسل در روزهای بارانی, هنگامی که باد شدید بوزد و وقتی دمای هوا از ۱۸ درجه سانتی گراد کمتر باشد, قدرت فعالیت خود را از دست می دهند. اگر چنین شرایطی مصادف با ایام گلدهی درختان این گروه بشود, در بعضی موارد دخالت انسان و گرده افشانی مصنوعی از طریق تکاندن شاخه های گلدار یک درخت مناسب روی دیگر درختان باغ برای تولید محصول اقتصادی ضروری خواهد بود.
دلایل گرده افشانی نامناسب
۱ . کمبود گرده افشان ها
۲ . کمبود گرده تولید شده
۳ . شرایط آب و هوایی نامناسب برای گرده افشانی در زمان گلدهی
نحوه انتقال و قرار دادن کندوها در باغ
جمع آوری دانه گرده بیشتر توسط زنبورهای عسل در باغ, نشان دهنده گرده افشانی زیادتر است. اجرای چنین عملی بستگی به مکان قرار دادن کندو و فاصله آن تا منبع غذایی دارد. هرچه این فاصله کمتر بوده و جایگاه مناسب تری داشته باشد, به همان اندازه زنبورها وقت کمتری را صرف رفت و آمد می کنند.
۱ . برای انجام گرده افشانی توسط زنبورعسل, نیازی به توزیع یکنواخت کندوها در باغ نیست. زیرا رقابت بین زنبورهای کندوهای یک گروه هنگام چرا, باعث پراکندگی یکنواخت آن ها خواهد شد.
۲ . قرار دادن کندوهای زنبور عسل در مکان هایی از باغ که آفتاب گیر باشد ( به ویژه در اول صبح ) باعث زیاد شدن بازدهی و فعالیت زنبورها برای جمع آوری دانه گرده می شود. فعالیت پروازی زنبورها در کندوهایی که در آفتاب قرار دارند حدود ۵۰ درصد بیشتر از آن هایی است که در سایه هستند, به خصوص که در اوایل صبح, گل ها بیشترین جذابیت را برای زنبور عسل دارند.
۳ . وجود منابع آب تمیز در نزدیکی کندوها, اثر بیشتری روی فعالیت زنبورها خواهد داشت.
۴ . از گذاشتن کندوها در نقاط گودال باغ باید پرهیز کرد, زیرا در این نقاط هوای سرد جمع شده و سبب کاهش فعالیت زنبورها خواهد شد. چنانچه این اقدام قبل از مرحله ای که تمام مزرعه به گل رفته باشد انجام شود, تاثیر بیشتری خواهد داشت.
۵ . هرچه درختان از کلنی ها دورتر باشند, محصول کمتری داده و همچنین بذر کمتری تولید می کنند.
۶ . گیاهان زراعی و علف های هرزی که همزمانی گلدهی با درختان میوه را دارند, به هنگام انتقال کندو به باغ ممکن است با جلب زنبورهای عسل به سمت خود, باعث گمراهی آنان و کاهش گرده افشانی شوند. از بین بردن این گیاهان که از نظر گلدهی با درختان میوه رقابت می‌کنند, موجب تغییر مطلوبی در جمع آوری دانه گرده و گرده افشانی بهتر در گل ها می شود.
تله ی گرده گیر
تله گرده گیر وسیله ای است که در ورودی کندوها, جلوی تخته پرواز گذاشته می شود. زنبوران مجبورند برای عبور از آن, از داخل شبکه سوراخ سوراخی که تعبیه شده است عبور کنند. چون این سوراخ ها کوچک هستند و زنبور به سختی از آنها عبور می کند, در هنگام عبور گلوله های گرده که به پای عقبی زنبور چسبیده است جدا شده و در ظرف مخصوص می ریزد.
نتیجه گیری
نکاتی که گفته شد, نقش بی نظیر این حشره را در چرخه حیات به اثبات می رساند. اگر از اثرات مفید و ارزشمند زنبور عسل در امر گرده افشانی استفاده لازم و مناسب نشود, در واقع سایر اثرات مفید این موجود با ارزش نیز به هدر رفته است.
در کشورهای پیشرفته, باغداران و مزرعه داران با دادن مبالغی کرایه به زنبورداران, از آنها تقاضا می کنند که در هنگام شکوفه دادن گل ها, کندوهایشان را به باغ یا مزرعه آنها ببرند و یا حتی خودشان مبادرت به پرورش تعدادی کلنی زنبور عسل می کنند و به این ترتیب با عمل گرده افشانی توسط زنبور عسل, سود سرشاری عاید آنان می شود. بنابراین وجود زنبور عسل برای گرده افشانی کافی و به منظور بازدهی اقتصادی مناسب کاملا ضروری است.
زنبور عسل علاوه بر عمل گرده افشانی, در کاهش مصرف سموم شیمیایی که برای دفع آفات بکار می روند نیز تاثیر به سزایی دارد. کسب اطلاعات بیشتر و تخصصی تر از فواید زنبور عسل, می‌تواند ما کشاورزان و باغداران را از اثرات مفید و موثر آن بهره مند سازد. همچنین خوب است یا خودمان مبادرت به نگهداری و پرورش تعدادی کلنی زنبور عسل کنیم و یا از زنبورداران تقاضا نماییم در زمان شکوفه دادن گل ها, کندوهایشان را به مزارع و باغ هایمان منتقل کنند.
