مقدمه
زمستان گذرانی زنبوران عسل یکی از مهمترین دغدغه های زنبورداران در استانهای سردسیر می باشد . معمولا از شهریور تا فروردین ماه زنبوران در حالت زمستان گذرانی هستند . در اواخر فصل برداشت عسل هوا کم کم رو به خنکی می رود و در مناطق سردسیر شبها سردتر می شود . زنبوران کارگر با احساس کاهش دمای هوا به تدریج خود را برای زمستان گذرانی آماده می کنند ، ملکه نیز از شدت تخم گذاری خود کم می کند ، در این زمان معمولا جمعیت کندوها قوی است . اکثر زنبوران در بهار و تابستان متولد شده اند .
سرمای هوا تهدید جدی برای زنبوران جوان به شمار می رود و ممکن است پس از چند هفته بر اثر سرما از بین بروند . زنبوردار باید با اعمال مدیریت صحیح از فرصت استفاده کند و تا حد امکان از زنبوران کارگر به نفع زنبورهای جوان آینده و خودش کار بکشد. او با قرار دادن غذای کافی در کندو آنها را وادار به ذخیره سازی غذای زمستانی می کند تا زنبورهایی که از این پس متولد می شوند ، در تمام پائیز و زمستان و حتی اوایل بهار زنده بمانند و کلنی را حفظ کنند . شدت تخم ریزی ملکه نیز رابطه مستقیمی با شدت غذا آوری یا مقدار شهد آوری به کندو دارد . امروزه در زنبورداری ها از این عامل در جهت تحقق اهداف مختلف از آن استفاده می شود ، مثلا در آخر فصل که جریان شهد در طبیعت به شدت کاهش می یابد ، از شدت تخم ریزی ملکه نیز کاسته می شود . اگر چه زنبوردار قادر نیست از افت شدید تخم گذاری ملکه جلوگیری نماید ولی می تواند این کاهش را با غذای مکمل جبران کند . معمولا در این فصل از سال بهتر است که تغذیه به صورت شربت دو قسمت شکر و یک قسمت آب صورت گیرد.
حذف کندوهای کم بازده و ضعیف
جمعیت کلنی ، برای زمستان گذرانی عامل بسیار مهمی است . تجربیات چندین ساله نشان داده است که یک کلنی پر جمعیت و قوی شانس به مراتب بیشتر از کلنی های ضعیف و کم جمعیت برای زمستان گذرانی دارد . کلنی قوی آن است که دارای دو طبقه پر جمعیت و یک ملکه جوان و سالم باشد . کلنی های ضعیف باید از بین بروند و یا اینکه ادغام شوند . بعضی ، این عمل را از دست دادن کندوی خود تلقی می کنند. ولی این طور نیست . ما معمولا در طول زمستان و اول بهار کليه کندوهای ضعیف را بنا به دلایل مختلف از دست می دهیم و فقط هزینه های اضافی نگهداری و غذا است که از دست مان می رود . لذا بهتر است که در اول فصل با شناسائی کندوهای ضعیف آنها را با هم ادغام کنیم .
شناسایی کندوهای ضعیف
چنانچه شرایط طبیعی برای کلیه کلنی های یک زنبورستان برابر باشد زنبوردار میزان عسل سالیانه هر کندوها را در شناسنامه آن نوشته و میزان تولید عسل سالیانه زنبورستان را محاسبه می کند و در نهایت با تقسیم مجموع عسل تولید شده بر تعداد کندوها میانگین عسل تولیدی زنبورستان به دست می آید .
میانگین تولید هر کندو = مجموع کل عسل سالیانه / تعداد کلنی ها
حال شما می توانید کندوهایی که تولید آنها کمتر از میانگین زنبورستان باشد درهم ادغام کنید و نگران کم شدن تعداد کندوهای خود نباشید . زیرا جمعیت قوی ، در زمستان هیچ آسیبی نمی بیند و سال بعد هم محصول بیشتر می دهد . این عمل ساده به تنهایی یکی از کارهای مهم زنبورداری برای اصلاح نژاد زنبورستان است که از طریق انتخاب خوب ها و حذف بقیه است که در نتیجه صفات بد به تدریج از زنبورستان حذف می شود . البته بچه کندو و کندوهای تکثیر شده یا کلنی های خاص از این قانون جدا هستند .
آماده کردن کلنی برای زمستان گذرانی
هوای سرد برای زنبوران عسل مشکلی ایجاد نمی کند و با رعایت نکات زیر می توان زمستان گذرانی بهتری را برای زنبوران پیش بینی کرد.
تمیز کردن داخل کندوها و تخلیه آشغال ها، اجساد زنبوران مرده ، خرده موم ها و غیره .
مرتب کردن و چیدن قاب ها ؛ بیشتر زنبورها دوست دارند روی قابی زندگی کنند که حداقل یک بار در حجره ی آن نوزاد پرورش یافته باشد . بنابراین باید قاب های حاوی ورق موم آجدار و حتی قاب های بافته شده ای را که ملکه در سلول های آن ها تخمگذاری نکرده از کندوها بیرون آورید .
تنک کردن : پس از چیدن قاب ها چون جمعیت کند و در این فصل کم است فقط ۵ یا ۶ قاب را که دو طرف آن ها پر از زنبور است در کند و می گذاریم و قابهای خالی و فاقد زنبور را برمی داریم . به این ترتیب مقداری فضای خالی در کند و به وجود می آید . و در نتیجه زنبوران برای گرم کردن فضای خالی غذای بیشتری مصرف خواهند کرد. برای جلوگیری از مصرف غذای بیشتر می توان فضای خالی را با استفاده از تخته های مخصوص پر کرد . م یا در دو طرف کند و دو عدد قاب معمولی که در دو طرف آن ها تخته یا فیبر کوبیده شده قرار داد . همچنین در جاهای خالی کند و پشت قاب های تخته کوبیده شده را می توان با کاغذ مچاله شده و یا گونی پر کرد . روی تمام قاب ها نیز باید ابتدا یک گونی یا پارچه کتان و سپس چند برگه روزنامه گذاشت و درب کندو را در جای خود قرار داد.
محل استقرار کندوها بادگیر نبوده ، خشک و عاری از رطوبت باشد . زیرا زنبورها سرما را با خوردن عسل بیشتر و خوشه شدن جبران می کنند و رطوبت باعث اضافه شدن سرمای داخل کندو می شود و زنبوران از مبارزه با رطوبت و باد عاجزند .
کیفیت مدیریت پائیزه و آماده سازی کندوها برای زمستان گذرانی ، در بهار قضاوت می شود . چنانچه در بازدید بهاره با کندوهایی خشک و عاری از بیماری و وضعیت مطلوب کلنی ها مواجه شدیم مشخص می شود که مدیریت پائیزه خوب و رضایت بخش بوده است .
وزن کردن کندوها
بیشتر زنبورداران کلنی های خود را از یک طرف بلند کرده و با سبک سنگین کردن آن مقدار ذخیره زمستانی را بررسی می کنند ، این روش خوبی نیست زیرا خریدن یک قپان برای وزن کردن کلنی ها به سرمایه زیاد نیاز ندارد . در واقع با استفاده از اطلاعات دقیقی که از وزن کردن کندوها با قپان به دست می آید زنبوردار به این نتیجه خواهد رسید که پول قپان و زحمت توزین کندوها در مقابل سود حاصل از مدیریت دقیق بسیار ناچیز است . در طول زمستان امکان باز کردن درب کندوها وجود ندارد می توان با وزن کردن کلنی ها و محاسبه اختلاف وزن فعلی و قبلی به وضعیت داخل کندو پی برد . به طور مثال در فاصله ۲۰ روز شما دو بار یک کندو را توزین می کنید و در می یابید که کندو ۱۰ کیلوگرم کاهش وزن داشته است ، با توجه به جمعیت کلنی در صورتی که این کاهش وزن معقول نباشد احتمال دارد کند و غارت شده باشد . بنابراین فورا یکی دو قاب بر حسب مقدار نیاز کلنی در جایی از کندو که زنبوران به آن دسترسی داشته باشند آویران کنید و به این ترتیب کلنی غارت شده را از مرگ حتمی نجات دهید .
غذا دادن زنبوران در آخر فصل زمستان
اگر غذا دادن پائیزی کلنی ها به طور درست صورت گیرد علاوه بر این که زنبورها به خوبی زمستان گذرانی می کنند . در اواخر بهمن و اسفند ماه که فصل تخم ریزی ملکه است ذخیره کافی در اختیار کلنی خواهد بود . زیرا برای پرورش نوزادان حداقل دمای داخل کند و باید ۳۳ / ۵ درجه سانتی گراد باشد تا نوزادان سرما نخورند . زنبورها برای این که دمای داخل کندو را در مدت زمستان گذرانی از ۱۵ یا ۲۰درجه سانتی گراد به 5/33 درجه سانتی گراد برسانند باید مقدار زیادی عسل مصرف کنند .
در این هنگام کلنی ها را با یک یا دو قاب عسل که از پیش ذخیره شده است باید تقویت کرد . اگر قاب عسل ذخیره وجود ندارد می توان با خمیر شیرین تغذیه کرد . برای تهیه خمیر شیرین ابتدا چهار قسمت پودر شکر را با یک قسمت عسل داغ مخلوط کرده و آن را مانند خمیر با دست ورز می دهیم تا کاملا حالت خمیری به خود گیرد و به ظرف نچسبد سپس خمیر شیرین را در کندو قرار می دهیم تا زنبورها بتوانند به راحتی روی آن راه بروند و از آن تغذیه کنند . در صورت مساعد بودن هوا تغذیه با خمیر شیرین را می توان از اول اسفند شروع کرد و در صورت نیاز چند بار آن را تکرار کرد . متاسفانه اکثر تلفات استان های آذربایجان در اسفند و فروردین ماه اتفاق می افتد و علت آن هم شروع تخمگذاری ملکه و فعالیت بیشتر زنبوران کارگر است که باعث افزایش مصرف عسل می شود . بی توجهی به این موضوع باعث از بین رفتن کل کلنی می شود . بنابراین با مدیریت بهتر و با تغذیه مناسب می توان زنبوران را به سلامت از مرحله زمستان گذرانی رد کرد. باید توجه کرد که زنبورها شدید ترین سرما را تحمل می کنند ولی کوچک ترین جریان باد می تواند آنها را تلف کند .
نگهداری پوکه های اضافی در زمستان
پس از برداشت عسل در اواخر تابستان تعدادی از پوکه های اضافی را برداشته و برای سال بعد نگهداری می کنیم . نحوه نگهداری پوکه ها با یکی از روشهای زیر امکان پذیر است . در یک کندو ۷طبقه پوکه چیده می شود و در هر طبقه یک عدد قرص فسفید آلومینیوم یا نفتالین گذاشته می شود . باید تمام سوراخ ها و راههای ورود هوا و حشرات با روزنامه خیس شده خمیری بسته شود . بهتر است روی هر طبقه درب شیشه ای یا پلاستیکی قرار داد و قرص را روی آن گذاشت تا پودر قرص پخش نشده و تمامی پوکه ها تا بهار سال بعد کاملا سالم بمانند.
در انبارهای در بسته پوکه ها روی هم به صورت ایستاده چیده می شود، سپس برای هر متر مکعب فضا ۱۵گرم گل گوگرد در قوطی فلزی ریخته و روی آن را با مقداری الکل آغشته می کنیم . قوطی فلزی باید بالاتر از تمام پوکه ها قرار گیرد .گاز حاصل از آن روی تخمهای حشره بی تاثیر است و پس از ۱۵روز این کار باید تکرار شود .
کوچ زمستانی
در کوچهای زمستانی که معمولا به مناطق جنوبی کشور صورت می گیرد . یکی از مشکلات زنبورداران سرد شدن ناگهانی هوا در بعضی شبها است که باعث ضربه زدن به جمعیت و همچنین مصرف عسل بیشتر کلنی ها می گردد . رعایت موارد زیر برای کم کردن اثرات سرما مفید است . سرما مفید است.
قابهای اضافی را از کلنی خارج کنید تا جمعیت ها به صورت فشرده روی قابها متمرکز گردد .
روی کلنی ها را با پارچه یا گونی پلاستیکی چند لایه بپوشانید .
در هنگام استقرار ، کندوها را بصورت ردیفی ۱۰ تایی بچینید .
با استفاده از نایلون های متری ( عرض ۲متر ) روی کلنی ها را بپوشانید . به این شکل که یک سر آن را زیر کندوها بگذارید و سر دیگر آن را لیفه کرده طناب یا نخ بسته بندی کلفت رد کنید . سپس برای هر ۱۰ کندو دو عدد میخ چوبی در دو انتهای ردیف فرو کنید . در هنگام غروب با کمک یک نفر نایلون را از پشت کند و به روی ردیف کشیده و تا بالای دریچه پرواز پایین بیاورید سپس طنابهای لیفه نایلون را به میخهای چوبی محکم کنید .
در هنگام صبح پس از گرم شدن هوا و پرواز زنبورها نایلون ها را لوله کرده و در پشت کندوها جمع کنید .
تهویه کندوی زنبور عسل
موضوع تهویه در کندوی زنبور عسل خیلی مهم است ولی متأسفانه بیشتر زنبورداران توجهی به آن ندارند . زنبور عسل در مقابل مصرف تقریبا ۴ کیلو گرم عسل ، حدود ۳لیتر آب در محیط اطراف رها می کند . در مواقع عادی سال این موضوع مسئله مهمی ایجاد نمی کند . اما در زمستان آب روی سطوح داخلی و سر کند و بخصوص در بالای توده زنبوران ، متراکم شده و یخ می زند . وقتی حرارات کند و بالاتر رود برفک ها آب می شوند ، و قطره قطره روی توده زنبوران می ریزد . کلنی های قوی بخوبی از عهده این مشکل بر می آیند ولی در کلنی های ضعیف این عمل زیان آور است. تحقیقات زیادی در این رابطه به عمل آمده و پس از انجام آزمایش های فراوان محققین به این نتیجه رسیده اند که سوراخی به قطر 5/2 سانتی متر در روی بدنه بالائی کند و ایجاد کنند . عده ای تصور می کنند با این عمل ، حرارت به همراه رطوبت از کندو خارج می شود که در نتیجه مصرف عسل بالا خواهد رفت . اما با اندازه گیری های دقیق معلوم شده است که این نظریه درست نیست و امروزه ایجاد دریچه هوا یا تهویه در بالای کندوی قوی توصیه می شود و بنابراین پوشانیدن کندوها در زمستان بصورت دائمی لازم نیست .
نگهداری کندوهای زنبور عسل در محیط کنترل شده
برای کم کردن تلفات زیان بار زنبوران عسل در زمستان مطالعات فراوانی صورت گرفته است . و اطلاعات زیادی درباره نیازهای حراراتی کلنی بدست آمده است . زنبوردارانی که توانائی و امکانات لازم را در اختیار دارند کندوهای خود را به داخل ساختمان یا انبارها منتقل می کنند . در انبار به دلیل امکان دقیق کنترل حرارات محیط می توان مصرف عسل را پایین آورد و مدیریت دقیقی را روی کلنی ها اعمال کرد.
شرایط محیط کنترل شده برای نگهداری زمستانی زنبور عسل
درجه حرارات محیط بین ۵ تا ۸ درجه سانتی گراد از طریق دستگاههای گرم کننده و سردکننده ثابت نگه داشته شود .
محل نگهداری زنبورها باید کاملا تاریک و راه ورود به ساختمان با درب دوبله کاملا بسته شود ، در صورت نیاز به بازدید از نور ملایم قرمز استفاده شود .
رطوبت اضافی را باید از طریق دستگاهی با به جریان در آوردن هوای تازه به داخل کندوها از بین برود . اگر چه نگهداری کندوها در محیط کنترل شده برای زنبورداران نیمه حرفه ای آماتور مقرون به صرفه نیست ولی زنبورداران حرفه ای ممکن است آن را روش مفید بدانند .
بازدید کندوها در زمستان
عملیاتی که در زمستان در زنبورداری ها صورت می گیرد به شرایط آب و هوای منطقه بستگی دارد . در مناطق سردسیر حتی اگر کلنی ها برای زمستان گذرانی خوب آماده شده باشند بازدید زمستانه از اهمیت بسیار برخوردار است . با اینکه در زمستان نمی توان درب کندو را باز کرد ولی در شرایط خاصی اگر دقت های لازم به عمل آید ، می توان زمانی که هوا آفتابی و سرما ملایم است درب کندو را با احتیاط و ملایمت برداشت ، تا حالت خوشه ای کلنی کمتر به هم بخورد. هدف این بازدید آن است که اطمینان حاصل گردد خوشه نزدیک عسل قرار گرفته است یا نه ؟ اگر توده خوشه مانند زنبوران در بین قابهای پر از عسل باشد وضع کندو خوب است . چنانچه کلنی کم جمعیت و دورتر از قابهای عسل باشد ، در این صورت باید جای قابهای خالی را با قابهای عسل عوض کرد . در نواحی سردسیر بسیاری از کلنی ها به دلیل انجام ندادن همین کار ساده از بین می روند . در این صورت باید جای قابهای خالی را با قابهای عسل عوض کرد . در نواحی سردسیر بسیاری از کلنی ها به دلیل انجام ندادن همین کار ساده از بین می روند .
مشاهده زنبوران مرده در اطراف کندوها
در نواحی سردسیر و در اواخر زمستان و اوایل بهار هنگامی که هوا گرم و آفتابی است زنبوران کارگر در اطراف کند و فعالیت می کنند و برخی نیز به خارج از کندو پرواز می کنند و می میرند . مخصوصا اگر اطراف کند و پوشیده از برف باشد منظره ناراحت کننده را ایجاد می کنند . زنبورانی که خارج می شوند اغلب پیر هستند البته زنبوران دیگر نیز ممکن است برای دفع فضولات خود از کندو خارج شوند که در این صورت برف را رنگین می کنند . در صورتی که زنبوران آلوده به نوزما بوده و یا از عسل تیره تغذیه شده باشند رنگین شدن برف ها شدیدتر است . مشاهده زنبورهای مرده یا در حال مرگ در اطراف کندوها در آخر زمستان نشانه فعالیت و قوت کندو است ، در نواحی معتدل و گرم نیز همین عمل انجام می گیرد ولی به علت نبودن برف در اطراف کندو و طولانی نبودن فصل سرما که موجب جمع شدن زنبورهای مرده یا پیر در جلو کند و می شود ، این حالت به روشنی قابل دیدن نیست .
وجود عسل در این موقع بسیار اهمیت دارد. همزمان با شروع پرورش نوزاد ، مصرف عسل به دلیل افزایش حرارت کندو و تغذیه نوزادان به شدت افزایش می یابد . بیشترین تلفات زمستانه در این موقع از سال اتفاق می افتد و کلنی های پرجمعیت که نوزادان بیشتری را پرورش می دهند ، بیشتر در اثر گرسنگی تلف می شوند . یک زنبوردار خبره در این موقع کاملا از کندوها مواظبت می کند و به وسیله عسل ، گرده ، خمیر و ... آنها را تغذیه می کند تا کندوها را گرم نگهدارد .
تغذیه در آخر زمستان
اغلب زنبورداران برای تغذیه بهاره تعدادی شان عسل ذخیره می کنند و این آسان ترین راه غذا دادن به زنبورها است . عسل همراه با گرده طبیعی مرغوب ترین غذایی است که می توان در اختیار زنبورها قرار داد . چنانکه برای تغذیه عسل در دسترس نباشد . از شربت شکر و مکمل های گرده استفاده می شود .
معمولا شربت عسل را در روزهای اول زنبوران به راحتی نمی پذیرند. با استفاده از روشهای زیر می توان آنها را تغذیه کرد.
خمیر پودر شکر و عسل به صورت ۴قسمت پودر شکر + یک قسمت عسل
آرد ۳ قسمت + شیر کم چرب 1 قسمت + مخمر 1 قسمت + شربت شکر 1 قسمت
گرده طبیعی 1 قسمت + عسل ۳ قسمت
۴ قسمت آرد سویا +۳ قسمت آبجو یا مخمر نانوائی +۳ قسمت شیر خشک بدون چربی
شربت شکر و آب به صورت مساوی
تمیز کردن کندوهای زمستان گذران
تعویض کندوهای فرسوده و شان های شکسته یا شانهایی که حاوی تعداد زیاد حجره پرورش زنبور نر است ، تمیز کردن بدنه کندو ، در پوش و اجزای دیگر کندوها در اوایل فصل بهار انجام می گیرد.
عملیات آخر زمستان و اول بهار
با گرم شدن تدریجی هوا و طولانی شدن روزها ملکه شروع به تخمگذاری می کند که مقدار آن به عوامل زیر بستگی دارد .
ظرفیت و قابلیت نژاد ملکه
وجود ذخیره کرده در کندو
اندازه توده خوشه زنبوران کارگر
وجود جای لازم برای تخمگذاری
خودآزمایی
اصول مدیریت کندوهای ضعیف را توضیح دهید .
آماده کردن کندوها برای زمستان گذرانی را شرح دهید .
علت تلفات زنبوران در آخر زمستان و اول بهار چیست ؟
خوشه را در صنعت زنبورداری توضیح دهید .
در فصل زمستان چگونه از وجود غذا برای تغذیه زنبوران در داخل کندو مطلع می شویم ؟
تأثیر تهویه در کلنی های زنبور عسل را بیان کنید .
علت افزایش مصرف عسل توسط زنبوران در اول فصل زنبوداری چیست ؟
خمیر شیرین چیست ؟ طرز ساخت و طرز مصرف آن را بطور مختصر توضیح دهید .
تخم گذاری ملکه به چه عواملی بستگی دارد ؟
روش های نگهداری کلنی های زنبور عسل در زمستان را توضیح دهید .
توصیه های لازم برای زنبورداران
چهار اصل کلی زمستان گذرانی موفق در زنبورداری
داشتن ملکه جوان و فعال
داشتن میزان و ذخائر غذائی کافی
محافظت اصولی در برابر شرایط جوی
عاری از بیماری کردن کندو
کندو به عنوان دستگاه جوجه کشی است ، در نگهداری آن دقت نمائید .
برای کندوهای خود شناسنامه تهیه کنید و هر کندو را با شماره خاص مشخص کنید .
