کندو

تعریف کندو

کندو که جزء وسایل لازم زنبور داری می باشد محل زندگی یا خانه زنبورهای عسل است. در کندو زنبور عسل به صورت اجتماعی زندگی می کند. در هر کندو، یک جمعیت یا کلنی شامل یک ملکه، ۱۰۰ تا چند هزار زنبور نر و ۳۰ تا ۷۰ هزار زنبور ماده (کارگر) زندگی می‌کنند. همچنین کندو انبار یا فضایی است برای ذخیره غذایی جمعیت درون آن.

انواع کندو

۱- کندوهای بومی یا قدیمی

کندوهای بومی عموما دارای قاب های ثابت هستند. کندوهای بومی در ایران شامل انواع تنه درختی، سبدی، کوزه‌ای، کدویی و گلی هستند. کندوهای بومی در تمام دنیا به علت عیوبی که نسبت به کندوهای جعبه ای دارند، به تدریج جای خود را به کندوهای جدید یا جعبه ای داده و زنبوردارانی که هنوز از کندوهای بومی استفاده می کنند، به محض امکان یافتن، ترجیح خواهند داد که از کندوهای جعبه ای و روش های مدیریتی خاص آن برای تولید عسل استفاده کنند.

از آن جا که زنبورداری با انواع کندوهای بومی، نه مطلوب زنبورداران است و نه ارزش ترویج دارد، و اصولا در زنبورداری جدید بابی برای آموزش استفاده از کندوهای بومی وجود ندارد، در ادامه فقط در مورد کندوی جعبه ای و آن هم نوعی که در ایران رایج و قابل استفاده است، بحث خواهد شد.

۲- کندوهای جدید یا جعبه‌ای با قاب‌های متحرک

کندوهای جعبه ای را از بدو اختراع تا چند سال پیش فقط با چوب (تخته) می ساختند، اما در سال های اخیر کندوهایی از جنس پلاستیک نیز وارد بازارهای جهانی، من جمله، ایران شده است. یک کندوی چوبی سه طبقه خالی حدود ۱۸ کیلوگرم وزن دارد، در حالی که یک کندوی سه طبقه پلاستیکی خالی فقط ۲ / ۵ کیلوگرم وزن دارد و سبکی وزن یکی از مزایای کندوهای پلاستیکی محسوب می شود.

انواع کندوهای جعبه ای

کندوهای جعبه ای با قاب های متحرک انواع مختلفی دارند و سه نوع بین المللی آنها که در ایران هم رایج هستند به قرار زیر است:

ا – کندوی نرمال یا معمولی

در این نوع، طول قاب ها ۳۷۰ میلی متر و عرض قاب ها ۲۲۳ میلی متر است.

۲ – کندوی دادانت

در این نوع طول قاب ها ۴۳۵ میلی متر و عرض قاب ها ۳۰۰ میلی متر است.

٣- کندوی لانگستروت

در این نوع طول قاب ها ۴۴۱ میلی متر و عرض قاب ها ۲۳۳ میلی متر است.

۴- کندوهای متفرقه

الف – کندوی اردبیلی

کندوی اردبیلی

نوعی کندو به نام کندوی اردبیلی در ایران ساخته شده که فاقد ارزش توسعه است. از کاه برنج، کاه گندم و مواد مشابه نیز می توان در ساختن کندو استفاده کرد. اما مزایای استفاده از تخته بیشتر از کاه و غیره است.

ب – کندوهای پلاستیکی

کندوهای پلاستیکی جدید از بسیاری لحاظ حائز برتری هستند.پ – کندوهایی که از پشت باز می شوند

در برخی از کشورها، علاوه بر کندوهای مذکور که از بالا باز می شوند و باید در فضای آزاد مستقر شوند، کندوهایی که از پشت باز می شوند و باید در فضای بسته مستقر شوند نیز مورد استفاده قرار می گیرد. این کندوها را می توان در ۲ تا ۳ ردیف به صورت یک دیوار روی هم قرار داد و در هنگام نیاز به بازدید و کارهای مدیریتی از پشت درب آنها را باز و بسته کرد.

در روش استقرار کندوها در فضای بسته، می توان به جای یک انبار سربسته، کندوها را در یک تریلر یا کانتینر در ۲ تا ۳ ردیف روی هم قرار داد. با این روش در هنگام کوچ زنبورستان به مناطق دیگر، فقط کافی است تریلر را به یک کامیون با تراکتور متصل کرده و آنها را جابه جا کرد. بدیهی است که در این روش، زنبور دار باید دست کم یک تریلر بزرگ سربسته از خود داشته باشد.

ث – کندوی مقیاس

کندوی مقیاس

کندویی است که روی یک قپان قرار داده می شود تا تغییرات میزان شهد آوری زنبورها و زمان آن را مشخص کند. با چنین کندویی می توان برنامه مدیریت خوبی برای زنبورستان اعمال کرد. بهترین راه برای تعیین زمان شروع و خاتمه جریان شهد در طبیعت، قرار دادن یک کندوی زنبور قپان روی است.

از یک کندوی مقیاس می توان اطلاعات مربوط به میزان شهد گیاهان بهاره و شرایط کلنی قبل از زمستان را به دست آورد. کندوهای مقیاس اغلب گمراه کننده اند، زیرا معمولا نسبت به سایر کندوهای موجود در زنبورستان از مراقبت بیشتری برخوردارند. مثلا اگر تصادفا موجودی به سوی کندوی مقیاس نزدیک شود، فورا زنبور دار متوجه شده و آن را دور می کند.

برای یک منطقه خاص، یادداشت های حاصل از ۵ تا ۱۰ سال کار و مطالعه روی یک کندوی مقیاس، اطلاعات ارزشمندی به ویژه در مورد میزان شهد آوری زنبورها در فصول مختلف به ما می دهد. با اطلاع کامل از جریان منابع بزرگ و کوچک شهد در یک منطقه، تهیه برنامه عملی مدیریت، بسیار آسان تر خواهد بود.

از لحاظ مدیریت عملی زنبورداری یادداشت های به دست آمده از کندوی مقیاس به همراه اطلاعات مربوط به درجه حرارت محیط، مقدار بارندگی و زمان گلدهی گیاهان شهدزای یک منطقه، بسیار سودمند خواهد بود.

ج – کندوهای دست ساخت (Homemade Hives)

کندوی دست ساخت

بسیاری از زنبورداران غیر حرفه ای و حرفه ای، کندوهای موردنیاز را خودشان می سازند. برای ساخت کندو، دو موضوع مهم باید مدنظر قرار گیرد:

(۱) فضای زنبور به طور صحیح ایجاد شود.

(۲) قطعات به کار رفته دارای اندازه های استاندارد باشد تا در مواقع لزوم بتوان آنها را با قطعات کندوهای دیگر تعویض کرد.

قطعات مختلف کندوهای دست ساز مانند کندوهای ساخت کارخانه، باید به هم میخکوب شوند. در استفاده از میخ، بهتر است میخ های باریک و بلند به کار رود، زیرا قدرت نگهداری یک میخ بستگی به طول آن دارد.

چند نوع ماده شیمیایی وجود دارد که برای محافظت چوب کندوها مورد استفاده قرار میگیرند. یکی از این مواد، پنتاکلروفنل (Pentachlorophenol) نام دارد. هنگام استفاده از مواد محافظ چوب، باید توجه داشت که این مواد حاوی سموم حشره کش نباشند یا به طور کلی برای حشرات کشنده نباشند، زیرا بعضی از محافظ های چوب حاوی ترکیبات کشنده حشرات هستند.

اجزای مهم یک کندوی جعبه ای

ساختمان جعبه کندو شامل چهار دیواره، یک کف و یک سقف است. در قسمت پایین و مشرف به کف دیواری جلویی کندو، سوراخی به ارتفاع ۷ میلی متر و طول ۱۰ سانتی متر به نام سوراخ پرواز تعبیه شده که این سوراخ برای زنبورها حكم درب ورود به کندو یا خروج از کندو را دارد. تخته ای به نام تخته پرواز به عرض ۸ سانتی متر به قسمت زیر کف و سوراخ پرواز متصل می شود که زنبورها پس از خروج از کندو، از روی آن به پرواز در می آیند و در هنگام بازگشت به کندو از آن به عنوان باند فرود استفاده می کنند.

کندوی جعبه ای دست کم دو طبقه دارد. طبقه اول که مجاور زمین یا روی سکو قرار دارد، طبقه ملكه (اتاق ملکه) نام دارد. وقتی جمعیت طبقه ملکه به حدی رسد که دو طرف ۱۰ قاب موجود از زنبور پوشیده شد، روی طبقه ملکه، نیم طبقه یا طبقه دیگری به نام طبقه یا اتاق عسل قرار داده می شود. در کندوهای جعبه ای خارجی، طبقه عسل به اندازه طبقه ملکه است، ولی در ایران طبقه عسل فضایی برابر نصف طبقه ملکه دارد که نیم طبقه نامیده می شود.

در کندوهای جعبه ای با قاب های متحرک، امکان برداشتن درب یا سقف کندو برای بازدید و کمک رسانی به کلنی وجود دارد که این کار در انواع کندوهای محلی غیرممکن است. مزیت دیگر کندوهای جعبه ای بر کندوهای محلی این است که هر وقت جمعیت زنبورها زیاد شد و فضای زندگی و کار برای آنها تنگ شد، می توان یک یا دو طبقه روی کندو قرار داد و مشکل کمبود جا را حل کرد.

حال آنکه زنبور دار به هیچ وجه قادر به باز کردن و دیدن فضای داخلی کندوهای بومی و رفع مشکلات احتمالی جمعیت مستقر در آنها نیست. درون هر طبقه کندو ۱۰ قاب به طور آویزان قرار می گیرد، به طوری که فاصله ضلع پایینی قاب با کف کندو فقط ۲ سانتی متر است.

قاب کندو

چهارچوبی است متشکل از چهار تخته باریک که توسط میخ های باریک و کوچک به شکل مستطیل به هم متصل می شوند و جزئی از ابزار زنبورداری می باشد.

دیواره کندو

عبارت است از قاب سیم کشی شده ای که صفحه مومی (پایه شان) به آن متصل شده باشد. چنان چه پایه شان یا صفحه مومی توسط زنبور دار به قاب متصل نشود، زنبورها باصرف وقت و انرژی زیاد پایه شان را خود می سازند. اما در زنبور داری مدرن، از پایه شان برای کمک به زنبور استفاده می شود.

پایه شان از جنس موم و توسط کارخانه به صورت ورقه ای ساخته می شود و در سطح آن حجره های ۶ ضلعی با اندکی برآمدگی ایجاد شده که زنبورها باید دیواره های حجره ها را خود کامل کنند.

دیواره کندو

برای چسباندن صفحه مومی (پایه شان) به قاب سیم کشی شده، آن را روی تخته موم دوز یا (تخته موم چسبان) قرار می دهند و با فشار دادن آن توسط وسیله ای به نام چرخ موم دوز (چرخ موم چسبان)، سیم های قاب وارد صفحه مومی می‌شود که برای محکم کردن صفحه مومی در قاب، مقداری موم ذوب شده را با قاشق در محل اتصال لبه صفحه مومی با اضلاع بالایی چپ و راست قاب می ریزیم.

لبه پایین صفحه مومی را زنبورها با موم به ضلع پایینی قاب می چسبانند و نیازی به ریختن موم ذوب شده در آن قسمت نیست. ضمنا در حین کار می توان با فروبردن چرخ موم دوز در آب داغ، از چسبیدن موم به آن جلوگیری کرد.

شان کندو

شان عبارت است از قاب + پایه شان با حجره های ساخته شده روی آن + محتوای عسل حجره ها – وقتی دیواره های آماده به فاصله ۵ میلی متر از هر طرف در کندو گذاشته شود، زنبورها روی شش ضلعی های سطح صفحه مومی شروع به ساختن دیواره های حجره ها می کنند که در این عمل با استفاده از موم مترشحه از غدد موم ساز، نهایتا حجره ها یا خانه هایی به عمق ۱۲ تا ۱۸ میلی متر می سازند که از این حجره ها برای تخم گذاری ملکه و ذخیره کردن گرده گل ها یا عسل استفاده می کنند. باید توجه داشت که زنبورها عملیات حجره سازی را در بهار؛ یعنی، زمانی شروع می کنند که شهد و گرده فراوان در طبیعت یافت شود.

زنبورهای موجود در یک کندو تا اواسط بهار به شدت تکثیر شده و جمعیت انبوهی را تشکیل می دهند. در این هنگام ملکه در بیشتر حجره های قاب ها تخمگذاری کرده و درون آنها لارو وجود دارد و بخش دیگر حجره ها نیز توسط زنبورهای کارگر با عسل پر شده است. بنابراین برای کم کردن تراکم جمعیت و فراهم شدن جا برای ذخیره عسل، باید یک طبقه کامل یا یک نیم طبقه روی کندو قرار داده شود.

طبقه درست مشابه کندوی اصلی است که فقط چهار دیواره دارد و سقف کندو نیز روی آن قرار می گیرد. نیم طبقه ارتفاعش نصف طبقه است و قاب های آن نیز نصف ارتفاع قاب های طبقه را دارد، اما هم طبقه و هم نیم طبقه، هر دو دارای ۱۰ قاب هستند.

در فصل بهار، در هنگام وفور جریان شهد که معمولا با گرمای مناسب هوا نیز توام است، زنبوران مزرعه رو با تلاشی بی امان شهد و گرده گل ها را جمع آوری کرده و به کندو می آورند و حجره های قاب های موجود در اتاق عسل (طبقه یا نیم طبقه ها را از عسل پر می کنند.

محل استقرار کندو

محل استقرار و روش قرار دادن کندو روی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تعداد بسیار اندکی از کلنی های زنبور عسل، در سراسر سال به پرورش نوزادان خود می پردازند. بیشتر کلنی ها پرورش نوزادان را در ماه های مهر، آبان و آذر کند می کنند.

زنبورها در دمای ۳۳ / ۵ درجه سانتی گراد، نوزادان خود را داخل کندو پرورش می دهند. اگر تخته کف کندو یا درپوش آن مرطوب و حالتی خفه کننده داشته باشد، پرورش نوزادان برای زنبورها بسیار مشکل می شود. در حالت های مرطوب و خفه کننده، انرژی ذخیره شده (عسل) به سرعت پایان یافته و امکان از دست رفتن نوزادان وجود خواهد داشت.

توصیه می شود کندوها دست کم ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر از زمین فاصله داشته باشند و برای جلوگیری از ورود آب باران به داخل آن، کمی به طرف جلو مایل باشند. رویش علف های هرز در جلوی دریچه پرواز کندو، در پرواز زنبورها اختلال ایجاد می کند که در این خصوص، کندوهای موجود روی سکوها تاحدی از رسیدن بعضی علف های هرز به دریچه پرواز در امان خواهند بود. سکوی کندوها بایست ۱۲۰ سانتی متر طول، ۵۰ سانتی متر عرض و دست کم ۱۵ سانتی متر ارتفاع داشته باشد. در طول ۱۲۰ سانتی متر می توان دو کندو را با هم قرار داد.

نگهداری از وسایل کندو

بعضی افراد به ظاهر فیزیکی کندو اهمیت می دهند، ولی سهولت کار کردن با کندو و طول عمر مفید کندو اهمیت بیشتری دارند. اگر مکان زنبورستان نامطلوب است و زنبورها در شرایط بد و نامناسب نگهداری می شوند، باید فورا کندوها را به مکان مناسب و خشک منتقل کرد. وقتی کندو خشک باشد، زنبورها بدون هیچ کمکی آن را گرم می کنند.

تعمیر و نگهداری کندوها با نقاشی و میخکوبی آنها تمام نمی شود، اگرچه این موارد نیز مهم هستند. گاهی اوقات بایست طبقات، تخته های کف کندو و در پوش های پوشیده از موم را تراشید و آنها را تمیز کرد و در صورت نیاز، تعمیر و رنگ کرد. ۲ تا ۳ سال یک بار باید طبقات کندو را عوض کرد.

این کار را در اوایل بهار که جمعیت کلنی در حداقل است، باید انجام داد. در این عمل، تنها باید قاب های عسل را از طبقه قدیمی به طبقه جدید و تمیز انتقال داد. در زنبورداری، بهار زمان مناسبی برای بازرسی کیفیت شان های پرورش لارو است. شان هایی را که تعداد زیادی حجره نر داشته باشند، باید حذف کرد و به جای آنها شانهای مناسب جایگزین کرد. در اروپا، روی تعویض هر ۴ سال یک بار شان های پرورش نوزادان تاکید می شود.

به عبارت دیگر، عمر مفید شان در طبقه پرورش نوزادان، ۴ سال است و پس از آن تعويض الزامی است. این کار سبب جلوگیری از شیوع بیماری ها، به خصوص بیماری نوزما می شود. در آمریکا، شان های طبقه پرورش نوزادان به مدت ۲۵ سال یا بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند.

محافظ چوبی کندو

وسایل چوبی در تماس با زمین به سرعت می پوسند. به هر طریقی که بتوان کف کندو را از زمین فاصله داد (حتی چند سانتی متر)، به حفاظت کندو در مقابل پوسیدگی کمک می شود. استفاده از تراورس های کهنه راه آهن، سنگ، بلوک و غیره، به منظور پایه یا سکوی استقرار کندو مناسب هستند.

اگر با نبشی آهن سکوهای دایمی بسازیم که حتی بتوان بیش از یک کندو را روی آنها قرار دهیم، در دراز مدت از طریق طولانی کردن عمر کندوها و مزایای دیگر، مقرون به صرفه خواهد بود. توصیه می شود برای محافظت چوب کندوها، از مواد شیمیایی مورد تایید؛ مثل، نفتنات مس، اسید کرومات مس یا کوئینولینولات جی مس (Copper-g-quinolinolate ) استفاده شود.

برخی از زنبور داران کف کندوهایشان را در پارافین می جوشانند. اگرچه پارافین محافظ خوبی برای چوب است، ولی به دلیل پایین بودن نقطه جوش، استفاده از آن مستلزم رعایت جوانب احتیاط در مقابل خطر شعله ور شدن آن است.

رنگ زدن کندوها

کندوهای خوب رنگ شده عمر طولانی تری خواهند داشت. اختلاف رنگ کندوها، در جهت یابی به زنبورها کمک کرده و از جمع شدن و سرگردانی آنها در بین کلنی ها می کاهد.

رنگ زدن محل رفت و آمد زنبورها و بالای قاب ها سبب جلوگیری از کاربرد بره موم در آن نقاط به مدت یکی دو سال می شود.