روش های تولید خوراک آبزیان از قبیل خوراک قزل آلا، خوراک کپور، غذای میگو، خوراک تیلاپیا و یا سایر گونه‌های پرورشی بسته به نوع گونه، سن و شرایط پرورش می‌تواند متفاوت باشد. در این مقاله قصد داریم به بررسی روش‌های تولید خوراک انواع آبزیان بپردازیم.
رشد سریع آبزی پروری به تولید غذای با کیفیت متکی بوده و با توجه به این که 60-50 درصد هزینه‌های تولید را شامل می‌شود باید به این مسئله توجه ویژه‌ای نمود. هر گونه آبزی با توجه به نوع رژیم غذایی و منطقه زیست نیاز غذایی خاص خود را دارد. انتخاب اقلام غذایی با کیفیت بالا، فرمولاسیون مناسب جیره و استفاده از فناوری مناسب ساخت غذا از عوامل تاثیر گذار بر کیفیت نهایی جیره هستند.
ساخت غذای ترکیبی شامل انجام مجموعه عملیاتی است که هدف آن ترکیب نمودن چندین ماده خام و با میزانی مناسب است که از قبل با توجه به شاخص‌های تغذیه‌ای گونه مورد نظر تعیین شده‌اند، می‌باشد.
خطوط تخصصی تولید شامل فرایندهای سنتی مانند آسیاب کردن، مخلوط کردن و تعیین میزان اجزا غذا و فرایندهای ویژه مانند پرس کردن، اکستروژن، خشک کردن، پوشش دار کردن و خرد کردن می باشد که در ادامه به توضیح هر کدام می‌پردازیم.
انواع خوراک آبزیان شامل غذاهای آغازین برای بچه ماهیان و لاروها (ریز غذاهای پوشش‌دار و ریز غذاهای کپسول‌دار)، غذای ماهیان انگشت قد، غذای ماهیان پرواری، غذای ماهیان مولد، غذای مناسب سیستم‌های مداربسته و غذاهای رنگدانه‌دار را شامل می‌شود.
در فرمولاسیون جیره، هدف جیره نویس، تولید یک جیره با حداکثر رشد و حداقل هزینه می‌باشد. انتخاب اقلام با توجه به نیاز آبزی (گوشتخوار، گیاهخوار و همه چیزخوار) انجام می شود. به طور کلی پارامترهای کنترلی شامل میزان مواد مغذی، انرژی ناخالص، عصاره عاری از ازت، ترکیبات ضدتغذیه ای و بار میکروبی اجزا غذا باید مورد توجه قرار گیرند.
تولید خوراک آبزیان شامل مراحل آسیاب کردن، همگن سازی و آماده سازی اشاره کرد. با این وجود هر یک از این مراحل ممکن است مراحل بیشتری را داشته باشند.
آسیاب کردن خوراک ماهی شامل تبدیل مواد غذایی خام به ذرات ریزی است که موجب همگنی بیشتر و ایجاد ترکیب پایدارتر می‌شود. برای تعیین درجه خردشدگی ذرات غذایی، پودر حال شده را از الک عبور می‌دهند. از آسیاب‌های مختلفی برای انجام این فرایند استفاده می‌شود مانند آسیاب‌های چکشی، غلتکی و توربینی که آسیاب‌های چکشی معمول ترین و کارآمدترین وسیله برای انجام این مرحله می‌باشند. کارایی آسیاب به عوامل مختلفی مانند تعداد چکش‌ها، ابعاد، آرایش و میزان تیزی آن‌ها، سرعت چرخش، ابعاد غربال و نوع ماده مورد آسیاب بستگی دارد. موادغذایی وارد محفظه‌ای شده و توسط چکش‌ها روی یک قسمت گرداننده خرد می‌شوند. در آسیاب چکشی ذرات تا وقتی خرد می‌شوند که از الک پایین دستگاه بتوانند عبور کنند، قطر منافذ الک از 5/0 میلی متر تا 5/3 میلی‌متر متغیر می‌باشد. معمولا برای غذای ماهی ها، متوسط اندازه ذره ها کمتر یا مساوی 500 میکرون توصیه می‌شود. زمانی که غذا برای لارو تهیه می‌شود اندازه ذرات باید کوچک تر از 50 میکرون باشند و آسیاب کردن در دو مرحله انجام شود. در آسیاب‌های غلتکی وضعیت مانند آسیاب های چکشی است ولی آسیاب‌های توربینی برای حفظ یکنواختی، هموزنیزه کردن و تهیه مواد در اندازه‌های مورد نظر مناسب‌اند
استفاده از بایندرها یا همبندها در خوراک آبزیان
حفظ شکل فیزیکی پلت طی زمان مصرف و جلوگیری از تجزیه زودهنگام آن در آب اهمیت ویژه‌ای دارد. پلت بایندرها یا همبندها موادی هستند که به منظور افزایش پایداری غذای آبزیان در آب مورد استفاده قرار می‌گیرند.
استفاده از پلیت بایندرها در خوراک آبزیان باعث استحکام پلت و کاهش هدر رفت غذا طی حمل و نقل می‌شود. به علت بالا بودن میزان پروتئین حیوانی و مقدار کم پروتئین گیاهی غذای آبزیان گوشتخوار حاوی میزان کمی از عوامل همبند طبیعی می‌باشد. همبندهایی مثل گلوتن گندم دارای ارزش غذایی بوده و برخی همبندها مانند کاراگینان و آگار بی اثر بوده و تنها اثر ژل شدن دارند.
شاخص دوام پلت (PDI) به عنوان درصد جرم پلت های باقی مانده از کل جرم پلت محاسبه می شود که میزان کارایی همبند را می تواند نشان دهد.
همبندها می توانند مواد طبیعی و شیمیایی باشند که به صورت خام یا فرآوری شده مورد استفاده قرار می‌گیرند و بعضی از این ترکیبات می توانند ارزش غذایی داشته باشند.
همگن‌سازی یک فرایند ضروری در تولید غذا است و شامل ترکیب نمودن یک نواخت مواد خُرد شده می‌شود. همگنی بیانگر ویژگی فیزیکی مواد آرد شده نیست بلکه نشان‌دهنده مقدار دقیق هر یک از مواد اولیه در نسبت معینی از ترکیب است. ابعاد غذاهای انواع آبزیان متفاوت و غذای بعضی از گونه‌ها مانند میگو بسیار کوچک است. به همین دلیل یک نواخت کردن مواد غذایی و در نتیجه یک نواخت شدن مقادیر انرژی، پروتئین، آمینواسیدها، کربوهیدرات‌ها لیپیدها و مواد ویتامینی در هر یک از قطعات پلت اهمیت دارد. مخلوط کننده‌های افقی دو محور یا دو شافت از متداول ترین دستگاه های مورد استفاده برای ترکیب کردن مواد غذایی می باشد..
مخلوط‌کن عمودی از یک یا چند میله پیچشی عمودی تشکیل شده که اجزای تشکیل دهنده مخلوط را به بالای مخلوط‌کن انتقال می دهد و در آن جا مواد در اثر نیروی وزن به پایین ریخته و دوباره بالا می رود تا جایی که به خوبی مخلوط شوند این روند ادامه می یابد.
مخلوط‌کن های افقی شامل تعدادی چرخ های پره دار یا تیغه های نواری فلزی است که روی یک یا دو محور چرخان افقی درون فضایی به شکل نیم دایره وجود دارند. تیغه ها با غلتاندن مواد سبب حرکت آن ها از یک طرف مخلوط کن به یک سمت دیگر می شود. در این نوع مخلوط‌کن‌ها محصول نهایی از کف میکسر خارج می شود.
در کارگاه‌های کوچک تولید غذای دام معمولا از مخلوط کن های عمودی استفاده می‌شود. در حالی که در تولید صنعتی غذای آبزیان از مخلوط‌کن‌های افقی به علت کارایی بیشتر استفاده می‌شود. زیرا مخلوط کردن مقادیر مایعات کم و مخلوط کردن مواد با اندازه‌های متفاوت توسط این مخلوط‌کن‌ها بیشتر و با کیفیت‌تر انجام می‌شود.
باید توجه داشت که در مخلوط‌کن عمودی به علت چگالی متفاوت (اختلاف مواد معدنی و سایر بخش‌های خوراک)، ممکن است دمیکس شدن اتفاق بیفتد اما این رویداد در میکسرهای افقی کمتر است.
مخلوط کننده‌های کاسه ای دارای پره با سرعت مختلف مخلوط‌سازی، بهترین گزینه برای جیره‌های مرطوب می‌باشد.
آماده‌سازی یا نیم‌پخت کردن مواد با اضافه کردن مایعات و بخار آب صورت می‌گیرد. در فرایند تولید، به خوراک حدود 15 تا 16 درصد رطوبت اضافه می‌شود تا نشاسته در مجاورت رطوبت و حرارت (75 تا 85 درجه سانتی گراد) تا حدی پخته، شکسته و ژلاتینه شود که باعث می‌گردد قوام خوراک افزایش یافته و قابلیت هضم نشاسته 20 تا 30 درصد بالاتر برود. همچنین نفوذپذیری آب به داخل پلت کاهش می‌یابد و ماندگاری آن در آب افزایش خواهد یافت.
به طور کلی روش‌های مختلفی برای تولید جیره‌های متنوع با توجه به نوع آبزی وجود دارند. تولید جیره‌های غذایی با بهینه سازی میزان رطوبت خمیر غذا و حرارت مورد نیاز می توان پلت‌های اکسترود با چگالی‌های متنوع از جمله شناور، غوطه‌ور و ته نشین شونده تولید نمود.
جیره های غذایی آبزیان به دو صورت تر و خشک عرضه می‌شود که جیره‌های خشک به سه روش زیر تولید می‌شود:
*روش پلت (سرد و گرم)*
*اکسپند*
*اکسترود*
پلت‌کردن، عبور دادن غذای نرم توسط فشار از سوراخ‌های صفحه‌ای فلزی است تا به صورت رشته های فشرده رشته‌ای درآمده، بریده شده و به اندازه خواسته شده درآیند. ضخامت سوراخ‌ها بسته به گونه و سن ماهی از 1.8 تا 6.5 میلی‌متر متغیر است. آب یا بخار آب قبل از شکل دهی غذا اضافه می‌شوند. فرایند شکل‌سازی و شکل‌دهی بسیار حساس می‌باشد. غذای پلت باید به اندازه کافی در شرایط خشک به صورت چسبیده به هم باقی‌مانده و مقاومت بالایی در برابر آب‌شویی داشته باشد که می توان از طریق کاهش مقدار چربی غذا به 4-3 درصد و یا استفاده از پلت بایندرهایی نظیر A-Bind برای افزایش چسبندگی ذره‌ها، کیفیت را بهبود بخشید. با متراکم‌سازی اولیه مخلوط به منظور بهینه‌سازی سرعت نفوذ مایعات به داخل منافذ بسیار کوچک ترکیبات پودری می‌توان پلت‌هایی با مقاومت بیشتری تولید کرد.
فرایند پلت‌کردن بیش از دو سوم کل انرژی مورد نیاز برای ساخت غذا را مصرف می‌کند که منجر به گرم شدن محصول می‌شود و غذا هنگام خارج شدن دمایی در حدود 85-70 درجه سانتی‌گراد خواهد بود و برای جلوگیری از کپک‌زدگی پلت‌ها باید سرد و خشک شوند.
اکسپند کردن یکی از روش‌های تولید خوراک آبزیان است. اکسپند‌کردن تا حدودی مشابه اکسترود‌کردن است، با این تفاوت که دمای آن کمتر است. اکسپندر و یا اکسپندر پره بریده نام‌هایی هستند که برای اکسترودر پخت دانه‌های روغنی به کار می‌روند که در صنعت تولید غذای آبزیان کاربرد زیادی ندارند.
*یکی از برترین کارخانه‌جاتی که به تولید انواع خوراک آبزیان و به طور تخصصی ماهیان گرمابی می‌پردازد کارخانه نوید دانه ایرانیان است . این کارخانه با تولید مستمر و تجهیزات پیشرفته برای فرایند پلت‌سازی توانسته نیاز بسیاری از پرورش‌دهندگان ماهیان گرمابی برای تامین خوراک با‌کیفیت برطرف سازد.
