نگارنده : زهره منتظر
آیا تاکنون نام قنات (کاریز) را شنیده اید؟ نامش تداعی کننده کدام منطقه از سرزمین پهناورمان در ذهنتان است؟
قنات تکنیکی ست زاییده شرایط اقلیمی و صد البته هوشمندی نیاکان ما در مناطق مرکزی ایران. هزاران سال پیش، ایرانیان باستان با حفر کاریز به منظور کاوش آب در دل زمین و استفاده از آن در بخشهای کویری، با ذهن خلاق خود، موفق به ابداع شیوه های کارآمد و کم مصرف در انتقال آب به سطح زمین و آبیاری اراضی کشاورزی شدند که این روش ها منجر به آبادانی و احیای بخش وسیعی از سرزمین های خشک فلات مرکزی ایران شد و پایه های تمدنی را بنیان نهاد که نه تنها از نظر اقتصادی که از منظر اجتماعی و فرهنگی نیز از دیگر تمدنها پیشی گرفت.
شواهد چنین می نماید که اولین بار از قنات در گزارش سارگون دوم به آشور (خدای آشوریان) در وصف چهارمین لشکرکشی اش به ایران به قصد تسخیر اورارتو در سال 714 قبل از میلاد، نام برده شده است. از این گزارش که در آن نام دقیق مناطق عبوری، آمده است؛ اطلاعات مفیدی در مورد تقسیم بندی های شهری و جغرافیای ایران آن زمان را میتوان استخراج نمود؛ که مشاهده قنات در منطقه ای در اطراف مرند کنونی یکی از آنهاست و قدمت استفاده از این تکنیک در ایران را نشان میدهد. اما این سیستم گسترشش در سراسر دنیا را مدیون هخامنشیان و پس از آن مسلمانان است.
سیستم قنات در دوران هخامنشیان( حدود 525 ق.م) در طی کشورگشایی ها و همچنین توسط بازرگانان ایرانی، عمدتا در مسیر جاده ابریشم از شرق تا حاشیه کویر تکله‌مکان چین و در غرب به مصر و شمال آفریقا رفت و بعد از اسلام، این فناوری، مرزهای اروپا را نیز پیمود. اعراب در اوایل قرن هشتم میلادی، با فتح هیسپانیا، دانش این تکنیک را از ایران به اسپانیا برده و برای اولین بار در مادرید، اولین قنات جاری شد. هنوز هم بقایای قناتها در این منطقه وجود دارند و هنوز تعداد کمی از آنها از جمله در مادرید و جزایر قناری فعال میباشند.
گرچه قنات در نقاط مختلف ایران و جهان گسترش یافته است، اما هرچه به حوزه مرکزی ایران نزدیکتر میشویم، این فناوری پیچیدگی و عظمت بیشتری پیدا میکند و نقش آن در زندگی، فرهنگ و سنتهای مردم آن نواحی نیز پر رنگتر میگردد. ساکنان مناطقی چون یزد، کرمان، کاشان و... از دیرباز با مشکل کمبود آب مواجه بوده اند. اما با استفاده از هنر آبیابی و توسعه فنون آن توانسته اند از آبهای زیرزمینی به بهترین نحو بهره برده و اثرات عمیقی در بهبود وضع معیشتی، ساماندهی اجتماعی و استحکام پایه های تمدن ایرانی بر جای نهند؛ تا جایی که یکی از ملزومات شناخت فرهنگ و تمدن دیرپای این مناطق شناخت همه جانبه قنات و نظام تولیدی مستتر در آن است. در این مناطق، قناتها چیزی فراتر از یک روش استفاده از آبهای زیرزمینی هستند، آنها هویت ملی و بیانگر یک سیستم منحصر به فرد و یکپارچه، در مدیریت پایدار زمین، آب و تنوع زیستی در کشاورزی میباشند. آنچه که ما اکنون آن را "تمدن کاریزی" نامیده ایم، در اصل ویژگیهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و دانش نحوه زندگی در بیابانهاست.
یکی از مکانهایی که میتواند در شناساندن و معرفی این شاهکار و سازه های جانبی آن، اثرگزار باشد، موزه آب یزد است. این موزه که روزگاری خانه ای باشکوه و متعلق به یکی از بازرگانان یزدی بوده، اکنون به راستی میتوان آن را دائره المعارفی از تمدن کاریزی و شکوه زندگی در کویر دانست. چه، در این مکان علاوه بر آشنایی با چگونگی حفر قنات، ملزومات این کار، سازه های وابسته به قنات، روشهای تقسیم آب و... با معماری کویری و بهره گیری پایدار از 4عنصر حیاتی آب، باد، خاک و آتش در خانه های کویرنشینان، نیز آشنا میشوید.
شناساندن قنات و همچنین اندیشه ها، هنرها و مهارتهایی که از آن منتج شده اند، به هموطنان و گردشگران خارجی بطور حتم میتواند در حفظ این شاهکار جهانی و انتقال آن به نسلهای آینده موثر باشد. چرا که حفظ قنات حفظ آب و منابع آبیست و آب آبادانی به همراه دارد و ارمغان آبادانی، رونق اقتصادی، صنعتی و گردشگری خواهد بود.
