نگارش: زهره منتظر
در استان یزد قناتی هست بنام زارچ، که با طول تقریبی 90 کیلومتر و ۲۱۱۵ حلقه چاه، به عنوان طولانی‌ترین قنات ایران، در فهرست آثار ملی کشور و میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این قنات از حوالی روستای تاریخی فهرج ( زادگاه پدری اخوان ثالث) سرچشمه گرفته و آب آن در 30 متری سطح زمین پس از عبور از چند روستا، وارد شهر یزد می شود و پس از آن با عبور از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیرچقماق و مسجد جامع و با تغذیه بیش از ۳۰پایاب و یک آسیاب، از شهر خارج شده، راهی زارچ می شود و آنجا بر روی زمین هویدا میگردد.
آسیاب سازه ایست که با بهره برداری از انرژیهای پاک و ارزان طبیعت کار میکند. برای ساخت آسیاب، مقنی، در مسیر عبور آب قنات، نقبی به صورت مورب میزند؛ بگونه ای که لایه های بالایی زمین، سقف طبیعی آسیاب بوده اند.
همانطور که میدانید بعد از آب، پر مسئولیت ترین و پر مشغله ترین خدمه آسیاب دوسنگ آن هستند، که دست در دست هم به مِهر، غلات را آرد میکند و حتی گاهی با رعایت فاصله گذاری از هم، می توانند بلغور نیز تولید کنند. اما یادتان باشد، آن سنگی که مرد باید در کشا کش دهر همانند آن باشد، سنگ سومیست که در انظار عمومی ظاهر نمیشود. این سنگ که در انتهای محور عمودی آسیاب (شافت) و بر روی تکیه گاه قرار دارد، را در قدیم سنگ الماس میخواندن و وظیفه اش ممانعت از سایش دو چوب ( محور عمودی و تکیه گاه) بر روی هم و در نتیجه جلوگیری از ایجاد حریق بوده است. میبینید که در اصل، کل فشار بر روی شانه های این سنگ بوده است. سنگ الماس در اصل سنگ آهن است که به خاطر قدرتش در بین آسیابانان به سنگ الماس معروف بوده و به همین سبب گاه گداری به رسم امانت ربوده هم میشده!!
سنگهای اصلی آسیاب از نوعی خاص و دارای منافذ زیاد بوده اند؛ تا قابلیت خرد کردن و آرد کردن گندم و جو را با بالاترین بازدهی، داشته باشند. این سنگها را در قدیم از کوهی در 30 کیلومتری یزد و در اطراف مهریز بریده و پس از تراشکاری با پتک و تیشه، تا محل آسیاب غلطانده می شدند. البته که خلل و فرجهای سنگها به مرور زمان و در اثر سایش بر روی هم، از بین میرفته و مانعی بر سر راه تولید آرد مرغوب بوده است؛ که بر همین اساس، مجدد با تیشه های مخصوصی بر روی آنها خط می انداختند.
آیا میدانستید:
· آرد حاصل از آسیابها نسبت به آرد تولید شده در آسیاهای صنعتی دارای مواد مغذی بیشتریست؛ چرا که در آسیاهای صنعتی بر اثر حرارت، مواد مغذی حساس در برابر دمای بالا از بین میروند.
· مقدار آرد تولیدی در آسیابها هم از آسیاهای صنعتی بیشتر است، چراکه در آسیاهای صنعتی، بر اثر حرارت مقداری از آردها تصعید میشودند. به عنوان مثال اگر شما 100 کیلو گندم داشته باشید و در آسیاب به شما 99/5 کیلو آرد تحویل دهند، این میزان در آسیای صنعتی حتی تا کمتر از 95 هم امکان کاهشش وجود دارد.
· در آسیاهای صنعتی امکان تفتیده شدن و سوختن آرد هست؛ چیزی که در آرد حاصل از آسیاب به واسطه وجود آب هرگز شاهد آن نخواهیم بود.چراکه آب، مانع از گرم شدن سنگها در اثر سایش بر روی هم میشود.
اینکه در فرهنگ عامه ما ضربالمثل های فراوانی در باب آسیاب، همچون "آب به آسیاب دشمن ریختن" یا "سنگ زیرین آسیا بودن" یا " آسیاب به نوبت" و... وجود دارد، نشان از اهمیت آسیاب و آسیابانان در بین مردم است. چراکه در زمان رونق آسیابها، نان حقیقتا بند جان و قوت اصلی مردم بوده است و آسیابان پاکدست و زحمتکش تامین کننده این قوت.
اگر روزی روزگاری مهمان شهر بادگیرها شدید، در عین سر به هوایی، سفر به اعماق زمینش را نیز مزمزه کنید و حتما سراغی از آسیاب وزیر بگیرید تا علاوه بر آشنایی با ساز و کار آسیابها و شنیدن نوای آبهای گذران از پره های آسیاب، دمی هم، با قنات چند صد ساله زارچ در عمق 30 متری زمین، هم قدم شوید.
