رودخانه زایندهرود، یکی از مهمترین رودخانه های حوضه فلات مرکزی ایران و اصلی‌ترین رودخانه حوضه آبریز گاوخونی است که از دامنه‌های خاوری ارتفاعات زاگرس سرچشمه گرفته و پس از گذشت حدود ۴۰۰ کیلومتر مسیر رودخانه‌ای، در انتها به تالاب گاوخونی میرسد. حوضه آبریز رودخانه زاینده رود با مساحتی حدود ۲۷ هزار کیلومترمربع، در حال حاضر، آب مورد نیاز حدود ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی، آب شرب بیش از پنج میلیون نفر جمعیت در استان‌های اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد و آب مورد نیاز برخی صنایع ملی نظیر ذوب آهن، فولاد مبارکه و دهها صنعت بزرگ و کوچک دیگر را در منطقه تأمین می‌نماید. همچنین طبیعت زیبای حاشیه رودخانه زایندهرود، نقش مهمی را در توسعه جاذبه‌های گردشگری موجود در هر دو استان چهارمحال و بختیاری و اصفهان ایفا می‌کند و وجود برخی پل‌های تاریخی احداث شده بر این رودخانه نظیر «سی و سه پل»، «پل خواجو» و «پل زمانخان» نیز جاذبه گردشگری رودخانه زایندهرود را دوچندان کرده است. افزون بر موارد یادشده، نباید از نظر دور داشت که رودخانه زایندهرود، تأمین کننده اصلی آب تالاب بین‌المللی گاوخونی است که در فهرست کنوانسیون رامسر نیز به ثبت رسیده است. بنابراین، گستره وسیع نیازهای آبی که در این حوضه آبریز تأمین میشود، زایندهرود را به یکی از حساس‌ترین حوضه‌های آبریز کشور به لحاظ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، تبدیل کرده است.
علیرغم این نیازهای گسترده، محدودیتهای منابع آبی همواره یکی از چالشهای اصلی حوضه آبریز رودخانه زاینده رود بوده است. هرچند در برخی متون تاریخی نظیر سفرنامه ناصرخسرو و روایت مرتضی راوندی از تاریخ اجتماعی ایران، سوابق برخی دوره‌های کم‌آبی (و به دنبال آن قحطی گسترده) در رودخانه زایندهرود به چشم میخورد، اما به نظر میرسد که عمده محدودیتهای منابع آبی در این حوضه، به واسطه توسعه بی رویه مراکز صنعتی و جمعیتی و اراضی کشاورزی طی سده اخیر رخ داده باشد که به بارگذاری مصارف آب به میزان بیش از ظرفیت طبیعی استحصال آب در حوضه زاینده رود انجامیده است. این بارگذاری ها به اندازه ای است که حتی با وجود احداث برخی تأسیسات آبی نظیر سد زایندهرود برای توزیع و تنظیم بهینه‌تر منابع آب رودخانه زایندهرود و اجرای طرح‌های انتقال آب کوهرنگ یک و دو و تونل چشمه لنگان، همچنان چالش جدی عدم تعادل بین منابع و مصارف آب در حوضه به شدت وجود داشته و این عدم تعادل برخی پیامدهای سوء اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی را برای ساکنین این منطقه به دنبال داشته است. اصولاً همین چالش جدی (در کنار مسائل مرتبط با حفاظت کیفی و کمی منابع آب)، سبب شده است که وزارت نیرو و سایر دستگاه ها و نهادهای ذیربط ملی و محلی برای مدیریت بهینه منابع آب محدود این حوضه، در شرایط بسیار دشواری قرار بگیرند و تلاش نمایند تا در دهه اخیر با تدبیر راهکارهای مختلفی در سطوح مختلف راهبری، تصمیم‌گیری و اجرا که در ادامه بیان میشود، گامی برای تعدیل مسائل حوضه آبریز زایندهرود بردارند.
راهبری: راهبری مسائل حوضه آبریز زایندهرود در دهه اخیر عمدتاً در جلسات شورای عالی آب، به عنوان عالی‌ترین نهاد هماهنگی سیاست‌گذاری در زمینه تأمین، توزیع و مصرف آب کشور، انجام شده است. تاکنون در ۶ جلسه (دهم، سیزدهم، شانزدهم، بیست و چهارم، سی و نهم و چهلم) شورای عالی آب به مسائل حوضه آبریز زاینده رود، پرداخته شده است و طی جلسات یادشده، برخی سیاست های راهبردی در خصوص نحوه تأمین مصارف آب حوضه زاینده رود و شیوه مدیریت منابع آب حوضه اتخاذ شده است.
تصمیم‌گیری: ساز و کار نظام تصمیم‌گیری مشارکتی در حوضه آبریز زاینده رود نیز طی مصوبات دهمین و شانزدهمین جلسات شورای عالی آب، تدوین شد. بر اساس مصوبات یادشده، شورای هماهنگی مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه آبریز زاینده رود، از اسفند ماه سال ۱۳۹۲ آغاز به کار کرد و تا سال ۱۳۹۸، ۱۹ جلسه شورای هماهنگی زاینده رود به ریاست وزیر نیرو و با مشارکت فعال مسئولین ارشد ملی و منطقهای دستگاه های اجرایی مختلف و نمایندگان اصناف کشاورزی استان های ذینفع برگزار گردید. در سال ۱۳۹۸ تغییراتی در نظام تصمیم گیری مشارکتی حوضه آبریز زاینده رود به وجود آمد و طی سی و نهمین جلسه شورای عالی آب، مصوب شد که کارگروه احیای رودخانه زاینده رود به ریاست معاون اول ریاست جمهوری، تشکیل شود. تشکیل این کارگروه، زمینه ای را برای تهیه نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود با مشارکت اعضای کارگروه مذکور فراهم نمود که کلیات این نقشه راه، طی دومین جلسه کارگروه احیای رودخانه زایندهرود مورد تأیید قرا گرفت.
اجرا: مصوبات دهمین جلسه شورای عالی آب، همچنین بستری برای تدوین چارچوب اجرایی تعدیل مشکلات حوضه آبریز زاینده رود بود. در همین راستا، دفتر مدیریت به هم‌پیوسته منابع آب حوضه های آبریز فلات مرکزی، قره قوم و مرزشرقی در دهه ۱۳۹۰ در شرکت مدیریت منابع آب ایران (ستاد آب کشور) تشکیل شد و حجم زیادی از فعالیت های این دفتر به پیاده سازی مدیریت به هم پیوسته منابع آب در حوضه آبریز رودخانه زاینده رود اختصاص یافت. فعالیت این دفتر در حوضه زایندهرود، طی سالهای اخیر متمرکز بر تدقیق وضعیت حوضه آبریز زاینده رود و شناسایی تمامی عوامل به وجود آورنده مسائل و چالش های این حوضه، نظارت بر حسن اجرای مصوبات حاکمیتی حوضه آبریز رودخانه زاینده رود و جلب همراهی و همکاری کلیه سازمان‌ها و دستگاه ها و نهادهای ذینفع و ذیربط و هموطنان ذینفع در منطقه حوضه آبریز رودخانه زایندهرود، برای کاهش تعارضات بر سر منابع آب حوضه زاینده رود، بوده است.
*** این یادداشت در شماره 7451 روزنامه جهان اقتصاد، به چاپ رسیده است.
