این نوشتار خلاصه کوتاهی از فصول پنجم و ششم کتاب راهنمایی بر ادبیات ارزیابی و پایش تاثیرات اجتماعی، نوشته کارلی و باستلو است که در زمستان سال 1399 با ترجمه امیر خرمی، توسط انتشارات همشهری در تهران به چاپ رسید.
علی‌رغم آنکه ارزیابی‌های تأثیرات اجتماعی می‌تواند به شیوه‌های گوناگونی انجام شود، اما تلاش برای شناخت تحلیل تأثیرات متنوع طرح‌ها و پروژه‌ها بر کیفیت زندگی انسان‌ها نقطه اشتراک اصلی تمامی ارزیابی‌های تأثیرات اجتماعی می‌باشد و بر اساس همین تحلیل تأثیرات احتمالی تمامی انتخاب‌های ممکن در اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها و یا حتی عدم اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها، اتا می‌کوشد فضای تصمیم‌گیری طرح‌ها و پروژه‌ها را روشن نماید. هرچند باید در نظر داشت که دستیابی به چنین مطلوبی، کار ساده‌ای نیست و ارزیابان تأثیرات اجتماعی برای رسیدن به این مطلوب همواره باید بین دوگانه‌های زیادی در خصوص داده‌ها، روش و نحوه ارائه مطالعات اتا دست به انتخاب زنند و مسیر پیشبرد مطالعات اتا را هموار کنند.
برای نمونه داده‌های موردنیاز اتا، نه لزوماً همیشه گزینه راحت داده‌های در دسترس است و نه گزینه دشوار و هزینه‌بر داده‌هایی تام و تمام. همچنین علی‌رغم سهولت استفاده از داده‌های کمی، مطالعات اتا نمی‌تواند نسبت به اطلاعات غیرقابل کمی‌سازی بی‌اعتنا باشد و انبوهش‌زدایی داده‌ها، نیز یکی دیگر از چالش‌های پیشروی ارزیابان تأثیرات اجتماعی است.
در به کارگیری اتا، هم احتمال وقوع هر تأثیر، هم اهمیت تأثیر که با شاخص‌هایی نظیر بزرگی تأثیر، میزان تداوم آن و جمعیت تحت‌تأثیر آن ارزیابی می‌شود، باید مورد توجه قرار گیرد و درعین حال حتماً باید سنجه‌های تعدیلی که حکایت از هزینه‌های ترمیمی تأثیرات منفی داشته باشد نیز معرفی گردد. مسائل مرتبط با عدم قطعیت و ابتکارات ارزیابان تأثیر اجتماعی در خصوص کاهش عدم قطعیت‌ها نیز در روش‌شناسی اتا حائز اهمیت است.
در ارائه نتایج اتا نیز باید حتما از قابل فهم بودن نتایج مطالعات برای همه افراد درگیر در طرح، اطمینان حاصل شود و مطالعات باید به گونه‌ای طراحی، نوشته و ارائه شود که بتواند مباحثات عمومی در خصوص مسائل اجتماعی مرتبط با طرح و پروژه را تسهیل نماید و به مشارکت عمومی در خصوص رسیدن به راه‌حل سیاست‌گذاری یاری رساند.
مساله حائز اهمیت دیگر این است که تا چه اندازه می‌توان علی‌رغم همه چالش‌های یادشده به صحت و اعتبار پیش‌بینی‌های صورت گرفته از مطالعات اتا اطمینان داشت یا به بیان دیگر آیا می‌توانیم ارزیابی مناسبی از ارزیابی‌های تأثیرات اجتماعی انجام شده داشته باشیم و بر مبنای این ارزیابی اسلوب نسبتاً جامعی در خصوص ارزیابی تأثیرات اجتماعی ارائه دهیم؟ متاسفانه اغلب فضای سیاست‌گذاری اتا که عمدتاً به طمع کسب اعتبار، نگاه به پیشبرد راه به سوی آینده دارد تا ارزیابی و نقد گذشته، در مسائل مرتبط با ارزیابی ارزیابی‌های تأثیرات اجتماعی ورودی نداشته است، با این وجود برخی پژوهش‌های دانشگاهی توانسته‌اند نگاهی تحلیلی از ارزیابی‌های تأثیرات اجتماعی ارائه دهند.
بر اساس مطالعات یادشده می‌توان گفت که روش‌شناسی‌های اتا، اغلب شامل نوعی رویکرد تلفیقی اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی هستند. مثلاً روش‌شناسی ارزیابی منابع آبی (WRAM) که بر ارزیابی تأثیرات بر 4 گروه متغیر اصلی کیفیت محیطی، توسعه اقتصادی، بهزیستی اجتماعی و توسعه منطقه‌ای مبتنی است را می‌توان نوعی ارزیابی تأثیرات توامان زیست‌محیطی اجتماعی (SIA/EIA) قلمداد کرد. روش‌شناسی تلفیقی تأثیرات اجتماعی اقتصادی، می‌تواند با توصیفی که در خصوص تعامل میان تأثیرات حاصل از پروژه و عناصر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی پویای منطقه مورد بررسی در اختیار می‌گذارد، به ابزاری موثر در برنامه‌ریزی اجتماعی، اقتصادی بدل شود. الگوی شاخص‌های اجتماعی بتل می‌تواند شاخص‌های مفیدی برای پیش‌بینی تغییرات کیفیت حیات اجتماعی در زمان اجرای طرح و پروژه در اختیار بگذارد و از این نظر بر تصمیمات سیاست‌گذارانه موثر باشد. شاخه‌های دیگری از روش‌شناسی‌های اتا نظیر سیمپکت، بوم‌اچ یا الگوی ارزیابی اجتماعی و اقتصادی (SEAM) بر کمی‌سازی و یا شبیه‌سازی کامپیوتری تغییرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در یک منطقه تمرکز دارند.
البته نباید از نظر دور داشت که هنگامی‌که ارزیابی تأثیرات اجتماعی بر یک منطقه خاص تمرکز پیدا می‌کند همواره این احتمال وجود دارد که برخی اجتماعات و اقلیت‌ها نادیده گرفته شوند. بنابراین برخی اوقات نیاز است که مطالعات به سطح محلی‌تر نیز گسترش پیدا کند و از ابزارهای قوم‌نگاری نیز برای شناخت الگوی روابط اجتماعی افراد و تأثیرات احتمالی طرح‌ها و پروژه‌ها بر تغییرات این الگوی ارتباطی بهره جست.
