به بهانه روز گرامیداشت یک پژوهشگرِ صبور

چارلز رابرت داروین بریتانیایی

داروین و انتخاب طبیعی؛ کشف یا اختراع (بازنشر از مجله ایوالپس با کمی تغییر)

بی‌شک نظریه تکامل یا به عبارت عربی‌تر آن: تطوّر که همان «از طوری به طوری دیگر شدن است» و تبدیل گونه‌ای به گونه دیگر را منظور می‌کند(۱)، تأثیر شگرفی در قرن نوزدهم در نحوه نگرش ما به حیات و ویژه شدن علم زیست‌شناسی در کنار علوم مطرحی چون فیزیک داشته است. این جایگاه ویژه برای نظریه تکامل در توصیف دوبژانسکی(۲) زیست‌شناس اکراینی-آمریکایی به خوبی مشهود است که: «امروزه هیچ چیزی در زیست‌شناسی معنا نمی‌یابد مگر در پرتو نظریه تکامل.»

هر نظریه علمی علاوه بر این‌که در حیطه علم مورد نظر و اصول حاکم بر آن علم،قابل ارزیابی است؛ از دو زاویه دیگر یعنی فضای بیرونی حاکم بر نظریه علمی و هم‌چنین ذهن و خلاقیّت خود نظریه‌پرداز(۳) نیز، قابل بررسی است. از منظری دیگر و البته نه خیلی دقیق، این ارزیابی سه‌گانه را می‌توان در دو واژه مسائل درون-علمی و برون-علمی خلاصه نمود. نظریه داروین نیز از این حیث و چه‌بسا نسبت به باقی نظریه‌های علمی بسیار بیش‌تر از سایر نظریه‌های علمی، درگیر موضوع‌ها و مسائل برون-علمی در جامعه و زمان خویش بوده و هست. چیزی که گاهی از آن با نام صنعت داروینیسم هم یاد می‌شود. از این جمله این تاثیر و تاثرها را می‌توان در نوع نگرش و غلبه دوره ویکتوریایی در زمان خود داروین و هم‌چنین اقتباس‌های مارکسیستی از نظریه او جستجو کرد.

اما آن‌چه در این‌جا محل بحث است چگونگی تأثیر و تأثّر چارلز داروین با آن حساسیت و دقت بی‌نظیرش در توجه به فلسفه علمِ زمان خود و نیز استفاده از فضای برون-علمی است. از سویی دیگر توانایی و ابتکار او در ایجاد هماهنگی بین مسائل ذاتی و بیرونی علم در نظریه تکامل است که به‌خوبی در ایجاد سنگ‌بنای یک قیاس استقرایی برای رسیدن به مکانیسم انتخاب طبیعی، خود را نشان می‌دهد. یکی از این وام‌گیری‌ها و توجه به نظریه‌هایی خارج از مشاهده‌ و کنکاش علمی‌اش، بهره‌گیری از نظریه‌هایی نظیر طرح اقتصادی مالتوس(۴) است که البته دست‌آویز خوبی است برای مخالفین نظریه تکامل- بنا به هر دلیلی- که انتخاب طبیعی داروین را غیرتجربی و تحلیلی معرفی کنند. برای ورود به بحث لازم است قدری واژگان اصطلاحی و تخصصی در زمینه ارزیابی یک نظریه علمی را بهتر بشناسیم. درواقع در ابتدا باید بدانیم مرز علم و شبه علم در ارایه یک نظریه برپایه داده‌های تجربی چیست و اگر بتوانیم! یک تعریف صریح از علم در تقابل با شبه علم ارایه دهیم و سپس به روش‌های رایج در نظریه‌پردازی علمی پرداخته و در انتها به بررسی میزان اعتبار نظریه انتخاب طبیعی داروین بر پایه این استاندادرها روی آوریم.

شاید برایتان عجیب باشد که آیا برای بررسی نظریه داروین به چنین تلاش پیچ در پیچی نیاز داریم؟ بله! و این توجه را البته مدیون خود چارلز داروین هستیم. او در سفر هیجان‌انگیزش با کشتی بیگل، علاوه بر ثبت نمونه‌های زیستی برای استاد و همکار خود و نیز یادداشت‌برداری‌ در مورد گونه‌های قابل مشاهده در مسیر، دو کتاب فلسفی و دربرگیرنده مطالبی راجع‌به روش علمی از دیدگاه بیکنی را که با خود همراه داشت، مطالعه می‌کرد و پس از دسته‌بندی یادداشت‌هایش، توجه به نظر فیلسوفان زمان خود هم‌چون هیوول، هرشل و... در مورد ارزیابی نظریه‌ تکامل از نقطه نظر روش علمی را مد نظر خویش داشت. چنانکه جمله نه چندان عمیق هیوول در باب مکانیسم انتخاب طبیعی- در وهله اول و بعد از یک مرور اجمالی کتاب- که آن را آش شله قلمکار، لقب داده بود به شدت باعث ناراحتی وی گردید.

در این نوشتارهای کوتاه قطعا پرداختن به تمامی موضوع‌های تخصصی مورد بحث در مورد نظریه علمی و روش علمی خاص آن نظریه، ارزیابی و ابطال‌پذیری و مسائلی از این دست ممکن نخواهد بود؛ اما تلاش من در این بخش بر آن است که با این مقدمه کوتاه بتوانم مختصری نظریه تکاملی داروین را از زاویه‌ای متفاوت و با توجه به ایده‌های پیش و پس از نظریه او در جامعه علمی مورد کنکاش و بررسی قرار دهم.

از این رو در ادامه منتظر یافتن پاسخی برای پرسش‌های زیر باشید؛ اما یادتان نرود که رسیدن به نظریه انتخاب طبیعی و نظریه تکامل برای داروین و هم‌قطارنش، ۲۵ سال به درازا کشید و بحث بر سر چون و چرایی و استدلال‌ها و شواهد آن هم‌چنان ادامه دارد، بحثی که بیشتر از آن‌که شاهدی بر ابطال آن باشد گویای درستی یک نظریه علمی است که هنوز پس از گذشت صد سال، نظریه تکامل در جرگه نظریه‌های علمی است و دانشمندان به جرح و تعدیل آن می‌پردازند و اگر چنین نبود دنیای علم بی‌هیج تعارفی تاکنون آن را طرد کرده بود.

پرسش‌ها:

آیا واژه تکامل، اختراع داروین برای چگونگی شکل‌گیری حیات بر روی کره زمین است؟

آیا انتخاب طبیعی یک فکت علمی است و یا یک نظریه از نوع مکانیسم احتمال؟

اصول بیکنی برای شکل‌گیری یک نظریه علمی چیست و تا چه حدی نظریه تکامل وام‌دار آن است؟

علم و شبه علم چیست؟

در مورد روش علمی چه می‌دانیم؟

و در آخر

دست‌کاری‌های خود داروین در طول تحقیق، ارائه و واکنش جامعه علمی در باب انتخاب طبیعی او چه بوده است؟ آیا داروین یک داروینیسم است؟

امیدوارم بتوانم به‌طور خلاصه و مطلوب به این پرسش‌ها پاسخ دهم.

پی‌نوشت: علاوه بر معرفی چند کتاب و مقاله خوب و مفید در باب موضوع‌های بالا به زبان انگلیسی و فارسی که در بخش منابع به آن‌ها اشاره خواهم کرد، باید اعتراف کنم که بخشی از این مطالب، انتقال یافته‌های علمی از ارایه شفاهی اساتید ارجمند همایش‌ها و سمینارهای سال‌های اخیر (از سال ۹۵ تاکنون) در باب نظریه تکامل و علوم شناختی در تهران و اصفهان است. این فایل‌های صوتی و اسلایدهای مفید را می‌توانید از آرشیو سایت صدانت و کانال‌های تلگرامی سخنرانی‌ها و خبرهای تکاملی تهیه بفرمایید.

پایان بخش نخست.

منابع برای مطالعه بیشتر:

Pence, C. H. (2015). Charles Darwin and Sir John F.W. Herschel:Nineteenth-Century Science and its Methodology.

بادامچی، میثم. (1386). تکامل داروینی و فلسفه علم قرن نوزدهم بریتانیا . مجله ذهن، شماره 74.

باولر، پیتر. (1990). چارلز داروین و میراث او. (ترجمه‌ی حسن افشار). تهران. نشر مرکز

پوپر، کارل . (1986). زندگی سراسر حل مسئله است. (ترجمه‌ی شهریار خواجیان) تهران. نشر مرکز.

دمپی‌یر. تاریخ علم . (ترجمه‌ی عبدالحسین آذرنگ) . تهران . انتشارات سمت.

کراکرفت، جوئل . (2000) علم تکامل و جامعه. (ترجمه‌ی محمد صبور ، حمیده علمی غروی) . اصفهان. خانه زیست‌شناسی.

مایر، ارنست.(2005). تکامل چیست؟.(ترجمه سلامت رنجبر).

۱) نام پیشنهادی دیگر دگرگشت است.

۲ Theodosius Dobzhansky

۳) در نقد و بررسی روش و ساختار علم پس از دیدگاه‌های پوزیتیویستی ابتدای قرن نوزدهم، بحث‌هایی در مورد تفاوت منطق کشف با منطق اثبات یا توجیه در نظریه‌های علمی توسط تامس کوهن و سرکارل پوپر مطرح شده است که به حدس‌ها و نبوغ‌های اتفاقی ذهن یک دانشمند در شکل‌گیری نظریه علمی می‌پردازد.

۴ Thomas Robert Malthus