معرفی خط تعلیق (خطوط فارسی)

از صدر اسلام تا قرن ششم هجری قمری، خط کوفی در ایران رواج داشته و ایرانیان برای کتابت قرآن مجید و کتیبه‌نگاری و تزئین مساجد و بناهای تاریخی آن را به کار می‌برده‌اند. اما خطوط معمول ایرانیان برای سایر حوائج نوعی نسخ بوده که با قلم نسخ قدیم عربی(نسخی) و نسخ جدید اختلاف داشته است، و همین نوع خط بعدها اساس خط تعلیق و نستعلیق و شکسته نستعلیق قرار گرفت. و مجموعه سه گانه خطوط فارسی را پدید آورد. که در این مقاله به معرفی خط تعلیق می‌پردازیم.

خط تعلیق
خط تعلیق که از خطوط اختراعی ایرانی ـ اسلامی است، خطی است قوس‌دار و بی‌تکلیف که خاص ایرانیان بوده است. دربارۀ وجه تسمیه خط تعلیق در فرهنگ نفیسی آمده است:(تعلیق مأخوذ از تازی، نوعی خطی است که از رقاع و توقیع برآمده و به معنای آویختگی، تعلیقه، ضمیمه، تتمّه، حاشیه، فهرست، دفتر و مکتوبی که از جانب شخص بزرگی نوشته شده باشد، اطلاق می‌گردد).

ریشه خط تعلیق
خط تعلیق به صورت یک خط مستقل، پس از اختراع قلم ریاسی در قرن سوم هجری قمری بنا نهاده شد. تحول خط تعلیق زمانی صورت گرفت که تحت تأثیر خطوطی چون رقاع و توقیع قرار گرفت و این تأثیر از چنان گستردگی برخوردار بود که برخی منابع، اقتباس آن را مستقیماً به این دو خط مرتبط می‌کنند. مع‌ذلک خط تعلیق تابع خط نسخ است. از قرن پنجم هجری قمری در خط نسخ تحریری شیوۀ ایرانی، تطوراتی رخ داد و از اواسط قرن هفتم هجری قمری بر اثر تکامل قلم ایرانی، خطی به وجود آمد که آن را خط تعلیق نام نهادند.

کاربرد خط تعلیق
تعلیق برای تحریر کتاب‌ها و دیوان‌های شعر به کار می‌رفت و تا قرن هشتم هجری قمری رو به تکامل بود. نیاز به تندنویسی موجب شد که در خط تعلیق پیوستگی حروف و کلمات مجاز شمرده شود و سرعت کتابت آن بیشتر شود و برای نوشتن مراسلات مناسب گردد. این مرحله را شکسته تعلیق گویند. این خط، خاص منشیان و کاتبان دیوان بود که گاهی آن را(ترسل) نیز نامیده‌اند. قاآنی دربارۀ خط ترسل می‌گوید:
ای زلف تو پیچیده‌تر از خط ترسّل
بر دامن زلف تو مراد است توسّـل

ششکسته تعلیق خطی است متداخل و پیچیده که به دلیل سرعت در کتابت، به هم پیوستن حروف منفصل به یکدیگر در آن مرسوم است و گاه چندین کلمه را به صورت پیوسته می نویسند. حروف و کلمات آن از نظر درشتی و ریزی و فربهی و لاغری، یکدست و یکنواخت نیست از این رو هماهنگی اجزاء در آن حالتی دیگر دارد و با ترتیب و تناسب ملحوظ در خطوط دیگر متفاوت است. خط تعلیق را یک دانگ سطح و پنج دانگ دور تعیین نموده‌اند.
تعلیق و رقاع و توقیع
قاضی میراحمد منشی قمی گفته است: (خط تعلیق از رقاع و توقیع مأخوذ گشته و خواجه تاج سلمان اصفهانی واضع آن است، وی که قبل از آن یک چند شکسته می‌نوشته، و خط درستِ تعلیق در میان نبوده، او درست کرده و به نزاکت و رعنای در‌آورده؛ چون نوبت به خواجه عبدالحی منشی رسید، قاعده و نزاکت و اسلوب پیدا کرد و سلسله تعلیق‌نویسان و شجرۀ ایشان به این دو استاد می‌رسد) (منشی قمی، 42:1359).

استادان برجستۀ
از دیگر استادان برجستۀ خط تعلیق می‌توان خواجه اختیار الدین منشی گنابادی(متوفی در 990 هـ ق) و محمد کاظم واله اصفهانی(متوفی در 1229هـ ق) را نام برد.
دوران رونق و رواج خط تعلیق در ایران از آغاز پیدایش تا اوایل قرن دهم هجری بود و پس از پیدایش خط نستعلیق و شکسته نستعلیق، از قرن دهم هجری قمری به بعد رو به ضعف گذاشت و کمتر از آن استفاده شد. این خط نزد خوشنویسان دولت عثمانی و مصری‌ها به خط دیوانی معروف گردید و آنان با تغییراتی که در خط تعلیق به وجود آوردند، آن خط را به دیوانی مبدل کردند.

خط تعلیق از صدر اسلام تا قرن ششم هجری قمری، خط کوفی در ایران رواج داشته و ایرانیان برای کتابت قرآن مجید و کتیبه‌نگاری و تزئین مساجد و بناهای تاریخی آن را به کار می‌برده‌اند. اما خطوط معمول ایرانیان برای سایر حوائج نوعی نسخ بوده که با قلم نسخ قدیم عربی(نسخی) و نسخ جدید اختلاف داشته است، و همین نوع خط بعدها اساس خط تعلیق و نستعلیق و شکسته نستعلیق قرار گرفت. و مجموعه سه گانه خطوط فارسی را پدید آورد. که در این مقاله به معرفی خط تعلیق پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط نستعلیق بپردازیم.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران