معرفی خط توقیع

خط توقیع که از فروع خط ثلث به وجود آمده است دارای ویژگی ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌ کار می‌­رفته‌ است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود. که در این مقاله به معرفی خط توقیع می‌پردازیم.

خط توقیع
قلم توقیع(امضا کردن نامه و فرمان شاه) که به نام تواقیع نیز مشهور است، از اقلام سته و گروه خط‌های مستدیر و قوسی است. این خط از مشتقات خط ثلث است و احتمالاً شکل آن از خط ریاسی اقتباس شده است. خط توقیع در اوایل قرن سوم هجری قمری در زمان مأمون خلیفه عباسی(198.218هـ ق) توسط یوسف سجزی(سجزی، یا سگزی منصوب به سکستان یا سجستان که نام قدیم سیستان بوده چون در حدود ۱۲۷ سال قبل از میلاد، طایفه‌ای در سرزمین سیستان زندگی می‌کرده‌اند و دولتی را تشکیل داده‌اند، آنجا را سکستان و سجستان نامیده‌اند.) ابداع گردید.

عباسیان و خط توقیع
از این خط در زمان خلفای عباسی(133.656هـ ق) به عنوان خطی درباری برای نوشتن القاب و عناوین آن‌ها و هنگام امضاء مورد استفاده قرار می‌گرفت و عنوان توقیع بدان جهت به آن اطلاق می‌شد که در قدیم در فرامین و نامه‌ها و توشیحات خلفا و وزرا و برخی نوشته‌های دیوانی به کار می‌رفت. قواعد آن نظیر ثلث است اما ریزتر از آن و ترکیبات آن فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر است.
کوچکتر بودن حروف توقیع از ثلث، و در بعضی موارد پیروی از خط نسخ، موجب سهولت و روانی آن در کتابت شده است. در این خط پنج دانگ دور و یک دانگ سطح وجود دارد.

کاربرد خط توقیع
خط توقیع برای نوشتن پایان قرآن‌ها، کتاب‌ها، نام سفارش‌دهنده و یا نام کسی که کتابت به او اهدا می‌شد و تاریخ و مکان تحریر و نام کاتب به کار می‌رفت. توسعه و تکامل توقیع به طور کامل در اواخر قرن پنجم هجری قمری صورت گرفت. او یکی از شاگردان نسل دوم ابن ابواب به شمار می‌رفت و ابن بواب را ستوده است.

تفاوت خط رقاع با توقیع
صورت و اشکال خط رقاع به صورت مفرد و در ترکیب مانند خط ثلث و خط توقیع است و شباهت بسیار زیادی به خط توقیع دارد. اختلافات رقاع با توقیع به شرح زیر است:
تفاوت خط توقیع با رقاع بیشتر در درشتی و ضخامت بیشتر حروف نسبت به رقاع است و قوس‌ها نیز کم انحناترند. در خط رقاع دور بیشتر از توقیع است.
در خط رقاع زبانه ی قلم، در تراش کوتاه تر از توقیع است.
حروف رقاع ریزتر و لطیف تر از حروف توقیع نوشته می شود.
در منتصبات رقاع مانند الف و کاف و لام ترویس (سَرک) لزومی ندارد.

ترویس چیست؟
ترویس یا طره یکی از اصطلاحات رایج خوشنویسی می باشد. در بیشتر خطوط به خصوص در اقلام سته (در دوره حافظ کاملا رایج بودند) ، ابتدای بعضی از حروف دارای زاییده کوتاه و تیزی به طرف پایین است که آن را در اصطلاح «طره یا سرک» و در زبان عربی «ترویس» و در زبان ترکی «زلف» می نامند. طره در واقع همچون زلفی بر حروف است و در زیبایی خطوط مختلف تاثیر بسزایی دارد.
در خط تعلیق ، طره الف افراشته «ط» ابتدای «ک» و «ل» در سمت چپ و در خطوط محقق ، ریحان ، ثلث ، توقیع و رقاع در سمت راست قرار دارد.
در خط نسخ فقط افراشته حرف «ط» گاهی با طره نوشته می شود. 
در خط نستعلیق هیچ کدام از حروف با طره نوشته نمی شود و در خط شکسته نستعلیق فقط حرف الف آن هم زمانی که به حرف دیگری متصل شود با طره ای در سمت چپ نوشته می شود.

به طوری که از مکتوبات به دست می‌آید،  خط توقیع و فرزندش خط رقاع که از جد خود خط ثلث پدید آمدند، در دوران های پییشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج قلم إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا کنون معمول و متداول است.
خط توقیع که از فروع و فرزندان خط ثلث به وجود آمده است دارای ویژگی ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌کار می‌­رفته‌ است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود. که در این مقاله به معرفی خط توقیع پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط رقاع بپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.