معرفی خط ثلث

خط ثلث از زیباترین، معروف‌ترین و نیز دشوارترین خطوط در کشورهای اسلامی است و به همین سبب آن را اُم الخطوط نامیده‌اند. این خط در ایران بیشتر برای نوشتن عنوان سوره‌های قرآن مجید، پشت جلد کتاب‌ها، قصارنویسی و خصوصاً در کتیبه‌نگاری و کاشی‌کاری به کار می‌رود. که در این مقاله به معرفی خط ثلث می‌پردازیم.

خط ثلث
سابقۀ خط ثلث به چند واسطه به قلم جلیل می‌رسد که آن هم از محقق و ریحان که از خط کوفی اقتباس شده بودند استخراج شده است. جلیل یا جلی به معنی درشت و فربه در مقابل خفی به معنای باریک و ریز می‌باشد. ابن مقله دربارۀ رواج خط ثلث در روزگار پیشین در رسالۀ اصناف الکتاب گفته است: قلمی که بیش از همه به کار می‌رفت و جلی تر از دیگر اقلام بود، قلم ثلثین بود. پادشاهان احکام و اقطاع خود را با آن می‌نوشتند و آن را سجلات می‌نامیدند.

دربارۀ نام‌گذاری خط ثلث و ثلثین و نصف، دو نظریه وجود دارد:

دربارۀ نام‌گذاری خط ثلث نظریۀ اول
 قلقشندی(شهاب‌الدین احمد بن علی قلقشندى (756 - 821ق)، مشهور به ابن ابی‌غده، فقیه شافعی، مورخ، ادیب، شاعر مصری، دیوان‌سالار، مؤلف صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء) به نقل از منهاج الاصابة می‌گوید: از ابو علی محمد بن مقله وزیر است که گفته اقلام طومار و غبار الحلبه اصل و اساس دوازده قلم دیگر است. طومار تمامی حروف مبسوط(سطح) و غبارالحَلبه همه مستدیر(دور) است، وسایر اقلام به نسبتی که از این دو قلم سطح و دور دارند، سنجیده می‌شوند و ثلثین و ثلث نامیده شده‌اند. بدین معنی که خط ثلث به نسبت قلم طومار، یک سوم از حروفش سطح و دو سوم دور است، و بدین جهت ثلث نامیده می‌شود، و قلم ثلثین دو سوم از حروفش سطح و یک سوم دور است(قلقشندی، 1340هـ ق ،ج3،52).

دربارۀ نام‌گذاری خط ثلث نظریۀ دوم
 اندازۀ عرض قلم طومار براساس واحد موی اسب(یعنی 24 اسب) سنجیده می‌شود که میزان تقسیم و سنجش سایر اقلام می‌باشد. یک سوم از 24 مو را که 8 می‌شود، قلم ثلث است، و دو سوم از 24 مو را که 16 می‌شود، قلم ثلثین، و یک دوم از 24 مو را که 12 می‌شود قلم نصف نامیده‌اند. همچنین اندازۀ بلندی الف در اقلام مختلف بدین منوال اندازه‌گیری می‌شود: مقدار عرض قلم در خودش ضرب می‌شود و طول الف به دست می‌آید، مثلاً در قلم طومار که عرض قلم 24 موی اسب است، اندازۀ طول الف چنین می‌شود:
اندازۀ طول الف با قلم طومار بر حسب موی اسب                                     576=24×24
و در قلم ثلث که اندازۀ عرض قلم 8 موی اسب است، اندازۀ طول الف آن می‌شود: 64=8×8

ابن مقله و ثلث

ابن مقله برای هندسی کردن و تحت قاعده در آوردن خطوط، قلم طومار را به روش قلم محقق، تماماً سطح و قلم غبار را همه دور قرار داده، و دوازده قلم دیگر را که خود انتخاب کرده از روی این دو قلم سنجیده و حدود هر یک را مشخص نموده است، و پیداست که این تناسب از ابتکارات ابن مقله بوده و قبل وی وجود نداشته است(قلقشندی، 1340،هـ ق ،ج3،53).
از نظریه‌های فوق چنین استنباط می‌شود که نظریۀ ابن مقله علمی تر و صحیح تر است. اما نظریۀ عبدالله صیرفی هم صائب است که گفته، هرکس قواعد خط ثلث را به خوبی بداند و بتواند آن را محکم و استوار بنویسد، سایر اقلام سته را نیز می‌تواند بنویسد.

گردش گرم و نرم قلم
بنای خط ثلث، غلبۀ دور و استداره برسطح است و گردش گرم و نرم قلم در این خط محسوس است. قلم در نگارش ثلث چنان پر حرکت و مواج است که گویی به حالت رقص است. در انتهای حروف دنباله‌ها و رشته‌های باریک و نازکی دیده می‌شود که رو به پایین سرازیر است، گاه درحالت پیچندگی و گاه در به صورت رها شده که همان ارسال است.
گاهی نیز قوس‌ها و دایره‌ها گود است. حروف و کلمات ثلث در عین درشتی جمع و جور است. حلقه‌های حروف گاهی باز و گاهی بسته نوشته می‌شود.

فرم و ترکیب در خط ثلث
در خط ثلث برای یک حرف اَشکال مختلف وجود دارد و این امکان، مجال گسترده‌ای برای هنرنمایی خوشنویس را به وجود می‌آورد. اما استفاده از آن و برگزیدن هر یک از اشکال در جای خود کاری است دقیق و محتاج بصیرت تام. در خط ثلث فاصلۀ سطرها گاه بیشتر و گاه کمتر و گاه تو در تو و در هم پیچیده است. خط ثلث از زیبایی و پیچیدگی و انعطاف زیادی در ترکیبات خطاطی و فرم های مختلف برخوردار است که به هنرمند قدرت خلق آثار مختلف را در هیبت و فرم ها و ترکیبات مختلفی میدهد.

خط ثلث؛ خطی مجلل
خط ثلث از زیباترین، معروف‌ترین و نیز دشوارترین خطوط در کشورهای اسلامی است و به همین سبب آن را اُم الخطوط نامیده‌اند. این خط در ایران بیشتر برای نوشتن عنوان سوره‌های قرآن مجید، پشت جلد کتاب‌ها، قصارنویسی و خصوصاً در کتیبه‌نگاری و کاشی‌کاری به کار می‌رود. خط ثلث را میتوان خطی مجلل دانستند که گاهاً هدف در آن خوانایی نبوده و نیست و صرفا جهت تزیین و زیبایی و ساختاری مجلل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ابن بواب و یاقوت مستعصمی
خط ثلث در قرن پنجم هجری توسط ابن بواب و در قرن هفتم هجری توسط یاقوت مستعصمی به کمال زیبایی و شیوایی رسید، از آن پس توسط استادان سبعه در ایران و خوشنویسان عثمانی و شاگردانشان در کشورهای اسلامی ترویج و توسعه یافت. انواع قلم ثلث که در قدیم وجود داشته عبارت‌ انداز: ثلث جلیل(جلی)، دیباج، طومار، ثلثین، مختصرطومار، نصف، ثلث، صغیر ثلث، کبیر ثلث و خفیف ثلث، که از این اقلام جز قلم ثلث یا خط ثلث نام دیگر اقلام در میان نیست.

خط ثلث مولد توقیع و رقاع
توقیع و رقاع از فروع ثلث ­هستند. توقیع ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌کار می­رفته‌است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر­نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود.
خط ثلث در ایران و به ویژه در کتیبه­ نگاری، نوشتن عنوان سوره­‌ها و سرلوحه‌ها کاربرد فراوانی داشت. بایسنقر میرزا، علیرضا عباسی و علاءالدین تبریزی از بزرگترین خوشنویسان خط ثلث در ایران بوده‌اند.

کاربرد ثلث در معماری
خط ثلث از گذشته تا به حال به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردی که داشته در کتیبه­‌نویسی کاربرد فراوانی یافته‌است. کتیبه نوشته‌ای است حاشیه­ مانند که دور سردر عمارت و بر بدنه­ دیوار مسجد و مقبره و بقعه و تخت و کرسی و در و نیز بر کرانه­ پارچه و سفره و بیرق و جامه (جامه­ خانه­ کعبه) و زین­‌پوش و جلیل اسب و پوشش تکیه­‌ها و غیره نوشته می‌شود. نوشتن هر خط به‌صورت کتیبه امکان‌پذیر است اما خط ثلث در کتیبه‌نویسی کاربرد فراوانی یافته‌است؛ زیرا درشت اندام است و با قوس­‌ها و انحناها و اتصالات مختص خود از فاصله دور چشم‌گیر و باشکوه به نظر می­‌رسد. خط ثلث مانند کوفی تزیینی و بنایی سازگاری مناسبی با کاشی‌کاری و تزیینات و رنگ بناها دارد.

تنوع حروف
تنوع برخی از حروف ثلث مانند «ر»، «و»، «ن»، «م»، «ه» و کشیده­‌های عمودی در کتیبه‌­نویسی جالب توجه است. در کتیبه­‌های خط ثلث، حروف تو در تو نوشته شده و در ترکیبات آن از ترفند­های متنوع بصری استفاده شده‌است؛ بدین‌گونه که گاه با سطرهای متنوع به‌کار رفته و حروف بر روی هم سوار شده­ یا بخش‌هایی از حروف از روی هم عبور کرده‌است. گاه یک کشیدگی یا مد، فضای مناسبی را برای قرارگیری سایر حروف فراهم کرده یا دوایر و ارسال­‌ها در کنار یک‌دیگر ریتم موزون و هماهنگی را ایجاد نموده‌است. همچنین، اتصالات منحصر به فرد خط ثلث، ترکیبات بکر و متنوعی را در کتیبه­‌ها فراهم آورده‌است.

ثلث خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد، خط ثلث به خط محقق و ریحان شباهت زیادی دارد و خط توقیع و رقاع از خط ثلث استخراج شده است. خط ثلث خطی است که از نظر اساتید رد پای واضح خط محقق و ریحان در تشکیل آن دیده می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط خط نسخ برپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.