معرفی خط دیوانی

ابداع‌ کننده این سبک خوشنویسی دیوانی را به نام حسام رومی در تاریخ ثبت کردن. خط دیوانی از جمله خطوط خوشنویسی اسلامی است که امروزه در کشورهای عربی رواج نسبی دارد. که در این مقاله به معرفی خط دیوانی و سبک خفی و جلی دیوانی می‌پردازیم.

معرفی خط دیوانی
خطّ دیوانی همان خطّ تعلیق است که مُنشیان دولت عثمانی در آن تصّرفات کرده آن را خاصّ دربار سلاطین و امور دیوانی داشتند و به همین مناسبت دیوانی و همایونی نام نهادند.
مُنشیان ترک دولت عثمانی به خطّ تعلیق ایرانی لباس ترکی پوشانیده در حوزۀ قدرت آن روز خود رایج ساختند و امروز از خطوط سائرۀ ممالک عربی شده است و چنانکه از مقایسه و سنجش این دو خط(تعلیق و دیوانی) برمی‌آید: با اینکه تعلیق از چند خط مخلوط و در‌آمیخته شده، لطافت و ظرافت آن و حرکات عمومی و منظّم و رعنائی حروف و کلماتش ظاهر و آشکار است ولی در خطّ دیوانی مبّدل به خشونت و خشکی گردیده که طبایع و ذوق‌های سلیم آن را نمی‌پسندد و هیچگاه آن را در ردیف خطوطی که قبلا ذکر شد قرار نمی‌دهد.

آغاز پیدایش خط دیوانی

از آغاز پیدایش این خط اطلاع دقیقی دردست نیست. گویا نخستین کسی که خطی مخصوص برای کاتبان دیوانی وضع کرد، حسن بن حسین بن علی فارسی، خطاط سده چهارم، بود که مراسلات دیوانی را به خط تعلیق ابتدایی می نوشت ( مایل هروی، ۱۳۸۰ش ، ص ۲۶۹). از دوره سلجوقی، قواعدی خاص در کتابت متون دیوانی رایجشد که بعضی از آنها در رساله عبدالخالق میهنی (زنده در سده ششم) دیده می شود. ویژگیهایی که میهنی (ص ۳ـ۴) برای خط مخصوص کتابت نامه ها بیان می کند، شباهتهایی با خطوط تعلیق و دیوانی دارد، از جمله اوج گرفتن کرسی کلمات در انتهای سطرها. ظاهراً در همین دوره، شکل ساده ای از خط دیوانی در میان ترکان رایج بوده است  (سرین، همانجا؛ فرمانهای امپراتوری عثمانی گفته شده شکل اولیه خط دیوانی ترکیبی از خطوط ثلث و نسخ و ریحان بوده است (زین‌الدین ص 380 / پانویس)، اما غالباً خط تعلیق را اساس خط دیوانی دانسته‌اند. این خط که دست کم از سده هشتم در اسناد رسمی دربار ایران به کار می‌رفت، پس از شکست اوزون حسن آق قویونلو (حک: ۸۵۷ـ۸۸۲) از سلطان محمد فاتح (حک: ۸۵۵ـ۸۸۶)، به واسطه هنرمندان ایرانی به استانبول راه یافت و خط دیوانی از آن مشتق شد. از همین رو، بین خط تعلیق و دیوانی از نظر شکل و ترکیب حروف، شباهت زیادی وجود دارد(درمان، ص17/18 . آل ارسلان، ص 191 / سرین، همانجا). حتی برخی از مورخان ترک، مانند مصطفی عالی افندی (ص ۶۰)، خط تعلیق ایرانیان را دیوانی می خواندند.

خط دیوانی از جمله خطوط خوشنویسی اسلامی
خط دیوانی از جمله خطوط خوشنویسی اسلامی است که امروزه در کشورهای عربی رواج نسبی دارد. ابداع‌کننده این سبک شخصی به نام حسام رومی بود. خط دیوانی در ترکیه عثمانی رواج زیادی داشت و کاربرد آن در زمان امپراتور عثمانی، سلیمان یکم به اوج خود رسید. خط دیوانی اگر بدون حرکات و تزیینات باشد آن را خفی و اگر دارای تزیینات نقطه و حرکات باشد آن را جلی گویند. نوشتن این نوع خط مستلزم صرف وقت زیاد می‌باشد. خط دیوانی در حقیقت از فروعات خط تعلیق است که با افزوده شدن اِعراب و تزیینات در جملات عربی شکل منسجم‌تری به خود گرفت و پس از گذشت زمان دچار تغییر و تحول گشت و به خط مستقلی تبدیل گردید که اکثر تحولات به دلیل کاربرد جملات عربی اتفاق افتاد و بحث دخول اِعراب حروف هم یکی از دلایل اصلی تحول هندسی آن به شمار می‌رود.

تفاوت‌ها و اختلاف‌های دو خطّ تعلیق و دیوانی بدین قرار است:
1. به خلاف تعلیق، در خطّ دیوانی آثار و نشانه‌های اصلی از ثلث و توقیع و رقاع و نسخ دیده نمی‌شود، و لذا دیوانی با هیج یک از خطوط اسلامی مقایسه نمی‌شود به غیر تعلیق.
2. قرار حروف و کلمات در سطرهای دیوانی با تمایل تند از ناحیه رؤس به طرف راست و در تعلیق تمایل خفیف و ملایم دیده می‌شود.
3. در بعضی حروف و کلمات تعلیق با نیش قلم کار شده، در دیوانی با تمام دم قلم، و حرکات نازکی که در آن به واسطۀ تحریف شدید قلم است.
4. مدّات و کشش‌های تعلیق ظریف و متعادل، ولی مدّات دیوانی خشن و نامعتدل و درازتر و گودتر است.
5. جائی را که خطّ تعلیق اشغال می‌کند کمتر از دیوانی است.
6. همه شکل‌ها و حرکات خطّ دیوانی از خفی و جلی به استثنأ شیوه‌ها شباهتی با تعلیق دارد به غیر از حروف الف، ب، و، کاف ، میم، ن و هـ .
در این شکل‌ها هم زائده‌ای اضافه کرده اند که در تعلیق نیست.
7. در ترکیبات هم تفاوت‌ها و اختلافات دیده می‌شود و تعدادی از آن‌ها را در نمونه‌ها می‌بینیم.
8. در دیوانی خفی دو نقطه و سه نقطه به هم چسبیده و مالیده است.

ترکیه و مصر 
پس از رکود خط دیوانی در ترکیه، تعلیم و استفاده از آن در مصر رونق گرفت و مصطفی بیک غزلان (متوفی ۱۳۵۶)، خوشنویسِ شهیر، در نوشتن آن مهارتی چشمگیر یافت. او علاوه بر تدریس در مدرسه «تحسین خطوط عربی»، دفترهایی برای آموزش قواعد خط دیوانی تدوین و منتشر کرد. به سبب اثرگذاری شیوه او، این خط در مصر به خط غزلانی شهرت یافته است. محمد عبدالعزیز رفاعی (متوفی ۱۳۵۳) از دیگر استادان مشهور خط دیوانی در مصر است (کردی، ص ۱۰۳؛ فضائلی، ص ۴۲۱).


در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران