معرفی خط رُقعه

یکی از نیاز خوشنویسان در طول تاریخ تند نویسی بوده است. تند نویسی یکی از محرک‌های اصلی رواج و شکل‌گیری خطوط مختلف بوده‌ است. یکی از این خطوط، که به تند نویسی کمک شایانی نمود، خط رقعه است. رقعه که به معنی نامه و پاره‌ای از چیزی و همچنین به معنی پیوند زدن و وصله زدن است موجب سهولت و روانی آن در نوشتار شد. که در این مقاله به معرفی خط رقعه و کاربرد آن می‌پردازیم.

معرفی خط رُقعه
همیشه کاتبان و خوشنویسان در طول تاریخ میل به دخل و تصرف، و ابداع خطی یا قلمی جدید به جهت ضرورت اجتماعی زمانه خود بوده اند، و میل به استخراج و تغییر و اصلاح در خطوط رایج زمانه داشته‌اند، یکی از نیاز خوشنویسان در طول تاریخ تند نویسی بوده است. تند نویسی یکی از محرک‌های اصلی رواج و شکل‌گیری خطوط مختلف بوده‌است. یکی از این خطوط، که به تند نویسی کمک شایانی نموده است، خط رقعه است. رقعه که به معنی نامه و پاره‌ای از چیزی و همچنین به معنی پیوند زدن و وصله زدن است موجب سهولت و روانی آن در نوشتار شد.

علت ابداع خط رقعه
ابداع خط رقعه، خطی مختصر به منظور استفاده در حوائج فوری و تند نویسی بود. رقعه در لغت به معنای پاره و نامه است. خط رقعه با الهام از خطوط نسخ و دیوانی به‌وجود آمده و هدف اصلی از وضع آن افزایش سرعت در نوشتن بوده‌است. خاست‌گاه خط رقعه که فرم ساده شدۀ خط نسخ است، به ترکیه عثمانی باز می‌گردد. در منابع، سابقۀ تاریخی خط رقعه از نمونه‌های موجود قدیم که به‌دست آمده‌است به سال ۸۸۶ ق می‌رسد و براساس اسناد موجود، خط رقعه بر صورت اولیۀ خود از زمان سلطان محمد فاتح پیدا شده‌است و در روزگار ممتازبک فرزند مصطفی افندی به سال ۱۲۵۵ ق در سراسر امپراتوری عثمانی معمول بوده‌است. امروزه این خط در کشورهای عربی بسیار کاربرد دارد و جایگاه و مورد استفاده آن به عنوان خط تحریری و تا حدی مانند خط شکسته‌نستعلیق در ایران است.

رقعه پس از خط دیوانی
تاریخ پیدایش دقیقی برای این خط نمی‌توان گفت ولی آنچه مسلم است پس از خط دیوانی به وجود آمده و برای کوتاه نوشتن کلمه‌های دیوانی بدون حرکت پدید آمده است. در این خط شکل حرف‌ها را ساده و قوس‌ها و چرخش‌ها را کم کرده‌اند تا سرعت نوشتن زیاد شود. خط رقعه آسانترین شیوه خوشنویسی اسلامی است اگر کسی این خط را به‌خوبی بیاموزد یادگیری خط دیوانی (همایونی) برای او چندان سخت نخواهد بود.(منبع: فن الخط العربی - سید ابراهیم خطاط مصری)

خلافت اسلامی و ترکان عثمانی
چون خلافت اسلامی به ترکان رسید توجه و عنایت ویژه‌ای به خط پیدا کردند و تلاش آن‌ها به اندازه‌ای بود که چند نوع خط به وجود آوردند مانند: دیوانی، جلی دیوانی، و خط رُقعه بود.(منبع: فن الخط العربی - سید ابراهیم خطاط مصری) نویسندهٔ کتاب "مصورالخط" می‌گوید: "خط رقعه به شیوه‌های گوناگون دیده می‌شود و شایستهٔ نوشتن قرآن نبوده است. و بیشتر در مکاتبات و نامه های روز مره مورد استفاده قرار میگرفته است.

مستندات تاریخی گواهی می‌دهند که از زمان سلطان محمد فاتح (۸۵۵-۸۸۶) این خط پیدا شد. اما باز مثل همیشه در تاریخ اختلاف نظر وجود دارد.
این خط را از جهت ارزش نمی‌توان در کنار خطهایی مانند محقق، ریحان، ثلث، توقیع، رقاع، نسخ، نستعلیق و شکسته نستعلیق قرار داد چون که این اقلام، شان بزرگ و زیبایی و ظرافت و لطافت هنری خور را دارند.(اطلس خط استاد حبیب الله فضایلی)

ویژگی خط رقعه
1.خط رقعه، شیوه‌ای فربه‌تر از خط نسخ و کوتاه‌اندام و جمع و جور است و اندازۀ تنۀ اصلی حروف کوتاه قامت نوشته می‌شود. رقعه خطی واضح و روشن است و امروزه برای نوشتن عناوین کتاب‌های عربی کاربرد فراوانی دارد.
2.در خط رقعه از نسبت‌ها و دانگ‌های میانی دم قلم کمتر استفاده شده‌است و به‌ویژه ظرافت کمتری در شروع و ختم حروف دیده می‌شود. الف با کمترین تنوع کتابت شده و شروع و ختم حروف با حداقل تنوع در قلم‌رانی نوشته شده‌است.
3.در خط رقعه، حرکات سطح بیشتر از دور حروف است. میزان سطح حروف سه برابر دور است.
4.یکی دیگر از ویژگی‌های خط رقعه، اشکال ترکیبی حروف است که احتمالا به دلیل سرعت در نوشتن به وجود آمده‌است.
5. در خط رقعه، شروع برخی از حروف اغلب به شکل باز تحریر میگردد.
6. انتهای حرف نقطه دار با دنباله‌ای به سمت چپ برمیگردد. مانند حرف (ق)
7.دو نقطه‌ها و سه نقطه‌ها به‌شکل پیوسته کتابت می‌شود؛ خصوصیتی که احتمالا به دلیل سرعت در کتابت، تندنویسی و آسان نویسی ایجاد شده‌است.

در این مقاله به معرفی خط رقعه که اصل و اساس پیدایش این خط به دلیل تند نویسی بوده است پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به تاریخ هنر خوشنویسی و قواعد آن بپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران