معرفی خط ریحان

خط ریحان از زیباترین و مهمترین خطوط اسلامی بعد از دوران خط محقق به جهت خوانایی، واضح و ظرافت و تند نویسی، آسان نویسی و کوچکی حروف برخوردار بود است که در نگارش آیات قرآن بیش از پنج قرن مورد استقبال قرار گرفت. خط محقق را پدر خط ریحان می‌دانند. این خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد که بعد از آن خط ثلث که مشتق شده از خط محقق و ریحان بوده، ابداع می‌شود، خط ریحان شباهت زیادی به خط محقق دارد، که در این مقاله به معرفی خط ریحان یا محقق تضغیف شده یا باریکِ محقق می‌پردازیم.

معرفی خط ریحان
خط ریحان خطی است زیبا و شکیل و بدان جهت آن را بدین نام نهاده‌اند که رنگ و بوی ریحان دارد. و در ظرافت و لطافت مانند برگ و گل زیبا و خوشبوست که بیننده را شادو منبسط می‌کند. این خط خطی است که نزدیکی خاصی با محقق دارد و سال‌‎ها بعد از آن پدید آمد، به نحوی که آن را باریکِ محقق، که رنگ و بوی محقق دارد نیز نام نهاده‌اند.

در این خط خصوصیاتی از خط ثلث را نیز می‌توان یافت. خط ریحان از زمان ابن‌بواب رو به ترقی و رواج بیشتری گذاشت و پیوسته کامل‌تر شد تا زمان یاقوت مستعصمی و شاگردان او که شیوع بیشتری پیداکرده بود. خط ریحان تمام ویژگی‌های محقق از جمله میزان سطح‌ و‌ دور را داراست و افزون بر آن حرکات، حروف و کلماتش نازک‌تر و ظریف‌تر، خطوط عمودی در آن کوتاه‌تر است.

یکی از واضح‌ترین مشخصات این خط که در محقق نیز دیده می‌شود، پر شدن مرکز خمیدگی‌های حروف است، اما برخلاف محقق از پایانه‌های حروف زیر خط زمینه، استفادۀ کامل می‌شود، اگر چه خمیدگی‌های آن بیش از خمیدگی‌های ثلث، باز و گشوده هستند. حافظ، غزل‌سرای بزرگ دربارۀ خط ریحان می‌گوید:
همیشه تا به بهاران هوا به صفحۀ باغ
هـزار نقش نگارد به خط ریحـــــانی

خطوط محقق و ریحان در نظر اول شبیه به ثلث هستند اما بر اثر دقت، تفاوت‌های واضحی در شکل حروف آن‌ها دیده می‌شود. این دو خط تا قرن دهم و یازدهم هجری قمری در ایران و در سایر کشورهای اسلامی برای نوشتن قرآن‌ها رواج داشته و به خاطر خوانا بودن، یکی از موجبات به کار رفتن آن‌ها بوده است.

به تدریج به سبب کندی در نوشتن، این دو خط منسوخ گردیدند. خط ریحان مدت‌ها برای نوشتن کلام‌الله‌مجید مورد استفادۀ کاتبان قرآن بود، از این رو به آن قلم المصاحف می‌گفتند. از این خط برای نوشتن مطالب کوتاه و نوشته‌های تجملی نیز استفاده می‌کردند. خط ریحان اگر چه عمرش از محقق بیشتر شد اما به اندازۀ ثلث دوام نکرد. در برخی منابع تاریخی این خط را رَیحانی ذکر کرده‌اند.

برخی بر این عقیده هستند که، این خط از ابداعات على بن عبیدالله ریحانى است و به همین دلیل نام ریحانى گرفته است. برخى نیز آن را به ابن‌ بوّاب نسبت مى‌دهند، زیرا براى این خط و زیباسازى آن تلاش‌هاى شایانى کرده است و این خط را کامل کرد. هر دو خط محقق و ریحان از زمان ابن بواب رو به ترقی و رواج بیشتر گذاشت و پیوسته رو به تکامل بود تا به زمان یاقوت و شاگردان او رسیده که در این زمان به اوج خود رسیده بود.

تا قرن دهم و یازدهم خط محقق و ریحان در ممالک اسلامی در نوشتن مصاحف و گاهی دیوان‌ها به کار می رفته است و از آن پس به تدریج از رواج آن کاسته شد تا امروز که نویسندگان آن کمیاب شده اند. شاید سرّ این رکود به کندی در نوشتن آن ها به ویژه در نوع محقق، و صرف وقت زیاد بوده است. چون این دو خط بسیار واضح و زیبا می باشد و خط ریحانی بر بسیاری از خطوط برتری دارد.

ریحان در واقع برگرفته از محقق  است اما با مختصاتی متفاوت در اندازۀ حروف و در جهت تناسب با قلمی که برای کتابت مناسب باشد. این خط بسیاری از ویژگی‌های خاص خط محقق  را دارد، امام حرکات قلم و شکل حروفش نازکتر و برازنده‌تر است و حرکات افقی کوتاه‌تری در آنها دیده می‌شود.

ریحان کاربردی شبیه خط محقق دارد. ریحان یا باریک محقق خطی است ظریف و کوچک اندام و تمام ویژگی‌های خط محقق را دارد ولی ظریف‌تر است و به همین جهت آن را به گل و برگ و ریحان تشبیه کرده‌اند. این خط برای سهولت و روانی در نگارش ابداع شده‌است و خواسته‌اند سبک و روش محقق را در خلاصه‌نویسی و ریز نویسی بکار برده باشند. لذا خط ریحان تمام خصوصیات محقق را با اندام خردتر داراست. الف ها و حرکات در ریحان کوتاه تر از محقق است.

«محمود یارز»، مؤلف کتاب «مفتاح الکتابات القدیمه»، در این باره نظری دارد: «به مناسبت شباهت بعضی حروف محقق به خط ثلث کم کم محقق از رواج افتاد و جای خود را به ثلث و ریحانی داد. ریحانی گر چه عمرش از محقق درازتر شد امّا به اندازه ثلث دوام نیافت، پیشتر از این قرآن‌ها برای خوانا بودن با محقق و ریحانی نوشته شدند، بعدها ریحانی هم برای نوشتن مطالب کوتاه و نوشته های تجملی منحصر گشت.»

ریحان خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد، خط محقق و ریحان هر دو شباهت زیادی به خط ثلث دارد و خط ریحان از این محقق استخراج شده است. خط ثلث خطی است که از نظر اساتید رد پای واضح خط محقق و ریحان در تشکیل آن دیده می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط خط ثلث بپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.