معرفی خط شکسته نستعلیق (خطوط فارسی)

از صدر اسلام تا قرن ششم هجری قمری، خط کوفی در ایران رواج داشته و ایرانیان برای کتابت قرآن مجید و کتیبه‌نگاری و تزئین مساجد و بناهای تاریخی آن را به کار می‌برده‌اند. اما خطوط معمول ایرانیان برای سایر حوائج نوعی نسخ بوده که با قلم نسخ قدیم عربی(نسخی) و نسخ جدید اختلاف داشته است، و همین نوع خط بعدها اساس خط تعلیق و نستعلیق و شکسته نستعلیق قرار گرفت. و مجموعه سه گانه خطوط فارسی را پدید آورد. که در این مقاله به معرفی خط شکسته نستعلیق می‌پردازیم.

خط شکسته نستعلیق
خط شکسته نستعلیق از اوایل قرن یازدهم هجری قمری(اواخر دورۀ صفویه) پا به عرصه ظهور نهاد که نخست چندان تفاوتی با خط نستعلیق نداشت، فقط برخی از حروفش، بر اثر سرعت قلم روان و پیوسته نوشته می‌شد بعضی دیگر از حروف و کلمات منفصل، به صورت متصل در می‌آمد. در نوشته‌های این عصر نمونه‌هایی از تعلیق را می‌توان دید؛ یعنی در خط شکسته نستعلیق اولیه، نمونه‌هایی از حروف و کلماتِ تعلیق مشاهده ‌می‌گردد و حاصل این آمیختگی عنوان مستقل(شکسته) را یافت که چون از حیث ترکیب، ساده‌تر از خط تعلیق بود کم کم در نوشتن نامه‌ها و احکام جای تعلیق را گرفت و بعدها در کتاب نویسی، اشعار و قطعات هم از آن استفاده شد.

شکسته‌نستعلیق جدید و زیبا و ایرانی
شکسته‌نستعلیق از جدیدترین خطوط و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی است، همان طور که اشاره شد در اوایل سده یازدهم هجری قمری ابداع شد. چون بیشتر شکل‌های آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده بود به نام شکستهٔ نستعلیق شهرت یافت. این خط را می‌توان ایرانی‌ترین خط از میان خطوط مختلف خوشنویسی اسلامی دانست.

اساتید تاثیر گذار در ابداع شکسته نستعلیق
خط شکسته هم مانند سایر خطوط ناگهان پیدا نشد و یک نفر به تنهایی واضع آن نبوده است. درباره واضع خط شکسته آمده است که ابتدا دو روش متفاوت ساده‌نویسی و پیچیده و در هم‌نویسی متداول بوده است. روش پیچیدۀ آن که متمایل به تعلیق است را(خط ترسل) نیز گفته‌اند که به سختی خوانده می‌شود این نوع خط را مرتضی قلی ‌ـ خان شاملو از ترکیبات تعلیق و نستعلیق و شکسته، اتخاذ کرد و این خود دلیل واضحی است بر اینکه خط شکسته در آن زمان در مرحلۀ ابتدایی بوده است.
محمد شفیع حسینی هروی معروف به(شفیعا) خط شکسته را ابداع نمود به این خط نظام بخشید. وی اصلاحات عمده‌ای در آن به وجود آورد و از آن پس خط شکسته معمول شد. نمونه‌های موجود این خط گواه آن است که(مرتضی قلی‌خان شاملو) و (شفیعا) هر دو از پیشگامان خط شکسته بوده‌اند.

عبدالمجید طالقانی و شکسته نستعیلق
خط شکسته که به(زلف عروس) تشبیه شده است، با ظهور درویش عبدالمجید طالقانی به کمال قانونمندی و اصول و قاعده و زیبایی رسید، و او به این خط صورت خاصی بخشید شاگردان و پیروان درویش و خوشنویس و خوشنویسان دیگری که در خط شکسته درخشیدند موجب انتشار و رونق این خط شدند و شیوۀ او را ترویج کردند.

سید گلستانه اسطوره شکسته
در دورۀ قاجار سید علی اکبر گلستانه در ترویج خط شکسته کوشش‌هایی به عمل آورد و می‌توان وی را یکی از اسطوره‌های تاثیرگذار در ترویج این خط به شمار آورد از استادان خط شکسته نستعلیق معاصر می‌توان محمد حسین عطارچیان، یدالله کابلی خوانساری، غلامرضا مشعشعی، مجتبی ملک‌زاده و محمد حیدری را نام برد.

دوران رکود و تحول دوباره شکسته نستعلیق
در سال 1280 خورشیدی (1319 قمری) پس از مرگ ناگهانی سید گلستانه، خط شکسته نستعلیق با یک رکود طولانی و قابل توجه مواجه شد. این رکود تا سال 1350 خورشیدی ادامه یافت و خوشنویسان بیشتر با نگرشی غیراصولی و براساس سلیقه خود به این خط می‌پرداختند. در سال 1350، با تهیه عکس‌ها و فتوکپی‌هایی که در دسترس بودند، یک حرکت عظیم در ترویج خط شکسته نستعلیق صورت گرفت. در این راستا، استادان یدالله کابلی خوانساری، محمدحسین عطارچیان، غلامرضا مشعشعی، حسین فیض‌آبادی و مجتبی ملک‌زاده نقش مهمی را ایفا کردند.

شکسته نویسان مهم دوره قاجار
بعد از درویش عبدالمجید طالقانی از شکسته نویسان مهم دوره قاجار می‌توان از میرزاحسن اصفهانی، محمدرضا اصفهانی، میرزا کوچک اصفهانی، محمدعلی شیرازی و نهایتاً سید علی اکبر گلستانه را نام برد که پل ارتباطی بود بین نسل گذشته با دوران معاصر. میرزا غلامرضا اصفهانی شکسته را بسیار نزدیک به درویش می‌نوشت و از سید گلستانه آثار درخور توجهی در خط شکسته نستعلیق باقی مانده‌است.

حرکت موزون و چالاکی دست در خط شکسته برای اجرای کلمات درشت و ریز بسیار مهم است که ایجاد هماهنگی بین آن ها از مظاهر لطیف هنر و زیبانویسی است. خط شکسته را میتوان سومین جلوه ی تجلی، ذوق و قریحه ایرانیان در خوشنویسی دانست که به کمال، پختگی و زیبایی رسیده است. عزیزان هنر جو باید توجه داشته باشند که حروف در خط شکسته نقش کلیدی دارند بدین لحاظ در یادگیری و تمرین آنها کوشا باشید و به شکل های دیگر حروف در هنگام اتصال دقت کنید.

نتیجه گیری
خط شکسته در بدو پیدایش به‌طور کلی در پاسخ به نیاز سرعت در نوشتن پدیدار گشت و با رها شدن قوس‌ها و سایش دندانه‌ها و اتصالات حروف و کلمات در خط نستعلیق به‌وجود آمد. این رهایی و روان شدن تا جایی رسید که پیوستگی‌های بی‌شماری را به‌دنبال داشت که همین امر موجب دشوار شدن خواندن آن شد.
ترکیب‌بندی و طراحی صفحه در خط شکسته از اهمیت بسیاری برخوردار است، چرا که خط شکسته به دلیل پیچش‌های بسیار در کلمه وسط، کلیات ترکیب آن نیز از فرم خاصی تبعیت می‌کند. قدما در ترکیب بندی از اقلام ریز و غالباً از یک قلم استفاده می‌کردند ولی شکسته نویسان امروزی ترکیبی از اقلام مختلف از غبار تا جلی و شش دانگ را در یک صفحه ترکیب می‌کنند. در این شیوه هر قطعه‌ای فرم و فضا و ترکیبی خاص خود را پیدا می‌کند و شاید عمده‌ترین تحولی که در خط امروز و در صفحه آرایی خط شکسته پدید آمده، همین تنوع و تازگی است.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران