معرفی خط محقق

خط محقق از زیباترین و مهمترین خطوط اسلامی بعد از دوران خط کوفی به جهت خوانا و واضح بودن کلمات در نگارش آیات قرآن بود که بیش از چهار قرن مورد استقبال قرار گرفت و برخی از خطاطان، خط محقق را پدر خطوط(عربی) می‌دانند. این خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد که مولد خط ریحان و بعد از آن خط ثلث است، خط محقق شباهت زیادی به خط ثلث دارد و خط ریحان از این محقق استخراج شده است، که به معرفی خط محقق در این مقاله می‌پردازیم.

خط مُحَقَّق
خط محقق به معنی استوار و منظم یکی از اقلام قدیمی است، در مباحث تاریخی همیشه اختلاف نظر وجود دارد، برخی از اساتید خوشنویسی و اصحاب تواریخ معتقد هستند خط محقق که از قلم ریاسی پدید آمده و برخی معتقد هستند این خط از خط کوفی استخراج گردیده است.

ابن‌الندیم کتاب‌شناس، فهرست‌نگار و محقق برجستهٔ بغدادی سدهٔ چهارم هجری و صاحب کتاب الفهرست، به پیدایش خط محقق در عهد بنی عباس اشاره می‌کند و می‌گوید: تا آغاز دولت عباسی مردم به همان شیوۀ قدیم(یعنی خطوط کوفی و جلیل و طومار کبیر و...) می‌نوشتند، همین که خاندان هاشمی ظاهر گردید، نوشتن قرآن به آن خطوط اختصاص یافت، و خطی پیدا شد که آن خط عراقی می‌گفتند و همان خط محقق بود که به آن وراقی یا عراقی نیز گفته می‌شد. و این خط مرتباً رو به ازدیاد و زیبایی گذاشت تا کار به مأمون رسید، و اصحاب و نویسندگان او به نیکو ساختن خط خود پرداختند، و مردم بر سر این کار با هم تفاخر داشتند تا آن که خوشنویسی به نام احول محرر که از پرورش یافتگان برمکیان بود و به معانی خط و اشکال آن دانش بسزایی داشت، پیدا شد(نیمۀ دوم قرن دوم هجری). او قواعد و قوانین خط را روشن کرد و آن را درجه بندی نمود، و نویسندۀ نامه هایی بود که از طرف سلطان برای ملوک اطراف در طومارها فرستاده می‌شد(ابن‌الندیم، 14:1381).

برخی از خطاطان، خط محقق را پدر خطوط (عربی) گفته‌اند. این خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد و خط ریحان از این خط استخراج شده است، این خط شباهت زیادی به  خط ثلث دارد و از این رو گاه تشخیص آن مشکل به نظر می رسد. این خط از نظر نوشتن سخت ترین خط است. بعد از خط ثلث این خط بلند قامت ترین خط است.

ویژگی ها و موارد استفاده خط محقق:
_خطی است استوار، با شکوه و دارای اندامی درشت.
_از اقلام موزون نبوده و خطی مستقل است که توسط ورّاقان پدید آمده است.
_ به خطوط معقلی و کوفی نزدیک است، و اولین قلمی است که از کوفی استخراج شده است.
_ در آغاز دورۀ عباسیان، در زمان مأمون خلیفۀ عباسی ظهور یافته است.
_ اولین خطی است که توسط ابن‌مقله هندسی شد و اندازه و قیاس حروف آن بر مبنای نقطه وضع گردید.
_ یکی از اقلام شش‌گانه ای است که یاقوت مستعصمی آن را انتخاب کرده است و پس از آن استادان خوشنویسی در خط محقق و دیگر اقلام ستّه مهارت و استادی از خود نشان دادند.
_ برای کتابت کلام الله مجید و کتاب‌های نفیس از آن استفاده می‌شده است.

حروف خط محقق نسبت به کوفی دارای زاویۀ کمتر و همراه با پیوندهای خطی فاصله دار بود و تمام اجزای خط با دقت زیادی کتابت می‌شد. هم‌چنان‌که از نام آن برمی‌آید، دقت نظر در جزئیات نگارش آن، دلیل خوبی برای برتری دارد.

اختراع کاغذ و تاثیر آن در خط محقق
با اختراع کاغذ و انتشار سریع آن، خط محقق گسترش بیشتری یافت. هنگامی که ابن‌مقله قلم محقق را از کوفی استخراج کرد، آن را تحت ضوابط و قانون منسوب خویش در‌آورد و اصلاحاتی در آن به‌وجود آورد وبه خطی مهم که می توانست با دقت بسیار نگارش شود، تبدیل کرد. شکوه و عظمت، اندام درشت، فاصله‌های منظم، یکدست و ساده بودن از ویژگی‌های بارز خط محقق است. در این خط هر حرف شکل ثابت و معینی دارد و با حروف دیگر اشتباه نمی‌شود. هم‌چنین کلمات متداخل نوشته نمی‌شود و بدین جهت خطی است واضح و روشن. تکامل واقعی این خط به دست ابن‌بواب تحقیق یافت.در خط محقق، چهار دانگ و نیم سطح، و یک دانگ و نیم دور وجود دارد. این خصوصیات باعث شد که خط محقق بیش از چهار قرن، مناسب ترین خط برای نگارش قرآن های بزرگ در تمامی کشورهای شرق جهان اسلام، خصوصاً قرن‌های چهارم و پنجم هجری قمری در مصر، ترکیه، عراق و ایران باشد.

ریحان یا باریک محقق
ریحان در واقع برگرفته از محقق  است اما با مختصاتی متفاوت در اندازۀ حروف و در جهت تناسب با قلمی که برای کتابت مناسب باشد. این خط بسیاری از ویژگی‌های خاص خط محقق  را دارد، امام حرکات قلم و شکل حروفش نازکتر و برازنده‌تر است و حرکات افقی کوتاه‌تری در آنها دیده می‌شود
ریحان کاربردی شبیه خط محقق دارد. ریحان یا باریک محقق خطی است ظریف و کوچک اندام و تمام ویژگیهای خط محقق را دارد ولی ظریف‌تر است و به همین جهت آن را به گل و برگ و ریحان تشبیه کرده‌اند. این خط برای سهولت و روانی در نگارش ابداع شده‌است و خواسته‌اند سبک و روش محقق را در خلاصه‌نویسی و ریز نویسی بکار برده باشند. لذا خط ریحان تمام خصوصیات محقق را با اندام خردتر داراست. الف ها و حرکات در ریحان کوتاه تر از محقق است.

ساده و واضح، خوانایی بهتر از کوفی
خط محقق، ساده و واضح نوشته شده و ترکیبات پیچیده‌ای ندارد و خطی خوانا است که اغلب برای کتابت قرآن به کار می‌رود و به‌دلیل شکل کرسی‌بندی و سادگی حروف از خوانایی زیادی برخوردار است. در ادامه مهم‌ترین ویژگی‌های خط محقق ارائه می‌شود.

غلبه سطح بر دور
در خط محقق، سطح حروف بیشتر از دور آن است. دوایر «ن» و حروف مشابه آن از دور اندکی برخوردار­ند و تفاوتش با خط ثلث در حرکات مستدیر آن است..
حروف «و»، «ر» و «م» اغلب با ارسالی خشک و تخت و بدون انعطاف نوشته می‌شوند. (ارسال یعنی: رها ساختن آزادانۀ قلم در هنگام نوشتن حروف است)

محقق و ثلث
محمود یارز، مؤلف کتاب «مفتاح الکتابات القدیمه»، در این باره نظری دارد: "به مناسبت شباهت بعضی حروف محقق به ثلث، کم کم محقق از رواج افتاد و جای خود را به ثلث و ریحانی داد...
 برخی از خطاطان، خط محقق را پدر خطوط(عربی) می‌دانند.