معرفی خط نسخ

خط نسخ از پرکاربردترین خطوط در کشورهای اسلامی تا به امروز بوده است و به همین سبب آن را مانند خط ثلث اُم الخطوط می‌نامند. این خط در جهان اسلام بیشتر برای نوشتن قرآن مجید و ادعیه به سبب خوانایی بالا و یک دست بودن آن، وضوح و یادگیری آسان به کار می‌رود. که در این مقاله به معرفی خط نسخ . انواع آن می‌پردازیم.

خط نسخ
خط نسخ در آغاز خطی بود همپایۀ خط کوفی ولی به صورت نسخ ناقص که به خط نسخی قدیم یا نسخ حجازی معروف بود. پس از رونق یافتن خط کوفی، این خط بیشتر در تحریر نامه و مکاتبات فوری معمول بود. خط نسخ در ابتدا به قلم نُسَخ(جمع نسخه، نوشته شده، کتابی که از روی کتاب دیگر رونویسی شده باشد) معروف بود و برای نوشتن نُسَخ مختلف به کار می‌رفت. خط نسخ از لحاظ سطح و دور تابع خط ثلث است و از این جهت آن را نسخ گرفته‌اند که جمیع خطوط را نسخ کرد و کتابت قرآن مجید منحصر به این خط شد.
از نمونۀ خطوط نسخ به دست آمده در قرون اولیه هجری قمری، معلوم می‌شود که این خط در اوایل اسلام به صورت نسخ ناقص معمول و متداول بوده است. پس از اسلام خط کوفی برای کتابت قرآن معمول بود و خط نسخ در مکاتبات رسمی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

خط نسخ از اواخر قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجری قمری از زمان ابن مقله به بعد با مقیاس‌ها و قواعدی که او وضع کرد و با هندسی کردن آن‌ها، دورۀ ابتدایی پیشین را طی کرد و به مرحلۀ پیشرفت و زیبایی رسید چنان‌که برای نوشتن قرآن‌ها و ادعیه و کتب مذهبی از آن استفاده می‌شد.
پس از ابن مقله، ابن بواب با وضع قواعدی مانند سطح، دور و تناسب، پایۀ خط نسخ را به حد کمال رسانید و بعد از ابن بواب اولین کسی که خط ثلث و نسخ را به درجۀ کمال رسانید، یاقوت مستعصمی بود.

ویژگی خط نسخ
در خط نسخ رعایت نسبت(یکسانی و تعادل اندازۀ حروف متشابه و هم شکل) که یکی از قواعد مهم خوشنویسی است، سبب زیبایی خط می‌شود. به علاوه خط نسخ خطی است کامل، معتدل و منظم و واضح، به همین سبب در خواندن حروف و کلمات آن هیچ اشتباه و دشواری پیش نمی‌آید، خصوصاً وقتی که با حرکات و اِعراب همراه باشد. ویژگی دیگر خط نسخ اعتدال است، این اعتدال در اشکال و صُور مبسوط و متسدیر آن(که حدود نیمی سطح و نیمی دور، و در آن سطح بر دور فزونی دارد) و نیز در حرکات قلم و گردش نرم آن بارز و محسوس است.

نسخ؛ خطی معتدل با خوانایی بالا
حروف و کلمات در خط نسخ چندان درشت نیست و در آن اعتدال رعایت می‌شود. از این رو زیبایی خط نسخ در قلم معتدل بیشتر جلوه‌گر می‌شود. پس از یاقوت مستعصمی شیوۀ او وشاگردانش در اقلام سته مدت‌ها رایج و مقبول بود. و مهم‌ترین شاگردان و مروجان شیوۀ وی ایرانی بودند و در پیشرفت هنر خوشنویسی خصوصاً اقلام سته سهم بسزایی داشتند.

میرزا احمد نی ریزی
چنان‌که در قرن هشتم و نهم و دهم هـجری قمری، خراسان و فارس و آذربایجان از مهم‌ترین مراکز خوشنویسی و جایگاه استادان بزرگ خط نسخ به شمار می‌رفت. در آخر عهد صفوی، میرزا احمد نی ریزی در خط نسخ شیوه‌ای پدید آورده‌اند که همان خط نسخ ایران است و تا امروز در ایران مقبول و معمول و رایج است.

انواع خط نسخ
خط نسخ از آغاز پیدایش در تمام کشورهای اسلامی مورد توجه و اهمیت قرار داشته قرار داشته و بیشتر برای کتابت کلام‌الله به کار می‌رفته است. انواع خط نسخ که از قدیم رواج داشته عبارت‌اند از: نسخی قدیم(نسخ حجازی)، نسخ عثمانی، نسخ ایرانی(نسخ نی‌ریزی)، نسخ بغدادی(جدید) و نسخ چاپی.

خط نسخی قدیم(نسخ حجازی)
خط عربی در آغاز به صورت نگاشته می‌شد، یکی خط مقور یا لین که خطی مستدیر و انحناء دار بوده و نرم و روان نوشته می‌شد، دیگری خط مبسوط که زوایای مستقیم داشته است.
خط مقور که استداره در آن بیشتر است و سرعت گردش قلم در آن زیادتر می‌باشد به خط نسخی قدیم معروف بوده است. خط نسخی قدیم مشتق از کوفی نیست، چرا که نامه‌هایی که با این خط روی کاغذ بردی(پاپیروس) نوشته شده، و نمونه های آن در موزه‌های آن در موزه‌های مصر و عمان موجود است، و در مصور الخط العربی و بدائع الخط العربی و تاریخ الخط العربی و آدابه به چاپ رسیده است، تاریخ آن اندکی بعد از بنای شهر کوفه است و نمی‌تواند در این مدت کم از آن مشتق شده باشد. قدیمی‌ترین نمونۀ این خط مربوط به سال 22 هجری قمری است که از سوی یکی از عمال عمرو بن عاص برای اهناسیه در مصر صادر شده و به عربی و یونانی می‌باشد. از نامه‌های به دست آمده به خط نسخی قدیم، روشن می‌گردد که عرب با این نوع خط تا اواخر قرن دوم هجری قمری نامه‌نگاری می‌کرده است. خط نسخی قدیم را نسخ حجازی، نسخ کهن، نسخ ناقص، نسخی و نسخ الدارج نیز نام نهاده اند. لازم به ذکر است که خط نسخی قدیم قرن اول هجری قمری، شباهت زیادی به خط تعلیق داشته است.

خط نسخ عثمانی
پس از ابن بواب و پیروان او، با ظهور یاقوت مستعصمی فصل تازه‌ای در حس خط گشوده شد. دربارۀ یاقوت گفته‌اند که وی خطوط را کامل ساخت و ریاست خط به او منتهی شد.
یاقوت با ابداع روش جدید در قط محرف قلم(قط تند)، به اقلام سته ظرافت و زیبایی خاصی داد و آن‌ها را به کمال مطلوب رساند، و شیوه ای پدید آورد که آن را شیوۀ عثمانی نامیدند. این شیوه از نسخ در خوشنویسان دولت عثمانی و نیز خوشنویسان کشورهای عربی متداول است.
ترکان دولت عثمانی(699_1311هـ ق) به کتابت قرآن اهمیت فراوان می‌دادند. استادان خوشنویسی عصر عثمانی که به پیروی از یاقوت مستعصمی، شیوه و سبک او را دنبال کردند، در نگارش قرآن مجید سهم بسزایی داشتند و خود صاحب شیوه‌ای در خط نسخ شدند که به نسخ عثمانی یا نسخ ترکی مشهور گشت. حافظ عثمان از خوشنویسان بزرگ این شیوه است.

خط نسخ بغدادی
خط نسخ در بغداد توسط یاقوت مستعصمی و شاگردان و پیروان او انتشار وتوسعه یافت و نسخ‌نویسان بغداد شیوۀ یاقوت مستعصمی و شاگردان او را دنبال کردند و ابتدا نسخ شیوۀ عثمانی را همچنان دنبال کردند. هاشم محمد البغدادی(که از شاگردان برجستۀ موسی عزمی (حامد الآمدی)از خوشنویسان برجستۀ ترکیه است)شیوۀ جدیدی در نسخ عثمانی پدید آورد که به نسخ بغدادی جدید و نسخ عربی معروف گردید.

خط نسخ نی ریزی(نسخ ایرانی)
میرزا احمد نی ریزی بزرگ‌ترین نسخ نویس ایرانی است که او را همپایۀ میرعماد در خط نستعلیق دانسته‌اند. وی در نی ریز به دنیا آمد و در عهد شاه سلطان حسین صفوی(1135_1105هـ ق) می‌زیسته است. نی‌ریزی ابتدا از آقا محمد صادق و سپس از آقا ابراهیم قمی تعلیم خط گرفت، و از خطوط علاء الدین تبریزی هم مشق بسیار کرد مورخین گفته‌اند در مدت نیم قرن خوشنویسی 300 جلد و به روایتی 150 جلد قرآن کتابت نموده است، که 99جلد قرآن و 77 صحیفه و بسیاری ادعیه و مرقعات دیگر به خط وی دیده شده است که در موزه ها و کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند.
میرزا احمد نی ریزی به خط نسخ، زیبایی و استحکام بخشید و واضع شیوۀ خاصی در این خط شد که به نسخ ایرانی  یا نسخ نی ریزی معروف گردید. این شیوه از نسخ در ایران تاکنون باقی است و نسخ نویسان ایران از آن پیروی می‌کنند. در خط نسخ نی ریزی زاویه قط قلم میانه(متوسط) است. با دقت نظر در برخی از حروف نسخ نی ریزی آثاری از خط نستعلیق در آن دیده می‌شود.
عبد الصمد صمدی و سید رضا بنی رضی از استادان معاصر هستند که خط نسخ ایرانی را احیاء نموده‌اند.

نسخ چاپی
حروف سربی برای ماشین‌های چاپ ملخی، ماشین تحریر و همچنین نرم‌افزارهای رایانه با خط نسخ طراحی شده‌اند، و کتب و نشریات با این نوع خطِ نسخ طبع و منتشر می‌گردند، لذا آن را نسخ چاپی یا نسخ روزنامه‌ای می‌گویند. نسخ چاپی را نسخ میانه نیز گفته‌اند.

پرکاربردترین خطوط در کشورهای اسلامی
خط نسخ از پرکاربردترین خطوط در کشورهای اسلامی تا به امروز بوده است و به همین سبب آن را مانند خط ثلث اُم الخطوط می‌نامند. این خط در جهان اسلام بیشتر برای نوشتن قرآن مجید و ادعیه به سبب خوانایی بالا و یک دست بودن آن، وضوح و یادگیری آسان به کار می‌رود. که در این مقاله به معرفی خط نسخ پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط خط توقیع و رقاع بپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفض خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.