پیدایش اقلام سته (خطوط ششگانه)

سته به معنای شش می‌باشد و اقلام به معنی جمع قلم، در اهل هنر اقلام سته به معنی شش قلم خطاطی در خوشنویسی است که از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ هنر خوشنویسی اسلامی برخوردار می‌باشد، که این اقلام سته عبارتند از : محقق ، ریحان ، ثلث ، نسخ ، توقیع ، رقاع. وجه تمایز این شش قلم، اختلاف در شکل حروف و کلمات و نسبت سطح و دور نسبت به یکدیگر می‌باشد. همچنین این خطوط در جزئیات قواعد اصلی خوشنویسی که به اصول دوازده‌گانه خوشنویسی معروفند دارای تفاوت‌هایی می‌باشند. در این مقاله به سیر پیدایش تاریخی اقلام سته می‌پردازیم.

اصل و اساس خطوط جهان اسلامی
از همان آغاز شکل‌گیری خط عربی یا فارسی و رسم‌الخط آن دو شیوه نگارش متداول بود؛ یکی بیشتر متشکل از خطوط مستقیم بود که بعدها خط کوفی را تشکیل داد؛ و دیگری حاوی حرکت‌های مدور بود که می‌توان از آن به عنوان نوعی خط نسخ اولیه یاد کرد.
خطوط ششگانه یا اقلام سته که اصل و اساس خطوط جهان اسلامی می‌باشد و پایه گذاری این خطوط را به ابن مقله ادیب، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط، وزیر ایرانیعباسیان
نسبت می‌دهند. که تحول عظیمی در سیر نگارش حروف به سمت خوشنویسی هنرمندانه به‌شمار می‌رود و نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی است.
این خطوط ششگانه بعدها توسط ابن بواب و یاقوت مستعصمی ملقب به قبلة الکتاب، خطاط شهیر به حد کمال و زیبایی رسید.

پیدایش اقلام سته
در روز پنج شنبه 21شوال سال272هـ ق چهرۀ درخشان فرهنگ‌ و ادب و هنر ایران، ابوعلی‌ محمد‌ بن‌ حسین‌ بن‌ مقله‌ بیضاوی‌ شیرازی معروف به ابن‌ مقله و ملقب به قدوة‌ الکتاب، که پدر‌و‌ نیاکان او از مردم فارس بودند در بغداد چشم به جهان گشود. پدرش علی‌ بن‌ مقله از فضلا و خوشنویسان خط کوفی بود.

هنرمندی چیره دست
ابن‌مقله مدتی حکمران پاره ای از ولایات فارس بود. او در خدمت خلفای عباسی: المقتدر بالله(320-269هـ ق)، القاهر بالله(323-320هـ ق)، محمد‌ بن‌ مقتدر الراضی‌ بالله(329-323هـ ق) بود و سه بار به وزارت رسید. ابن‌مقله علاوه براین‌که شخصی فاضل و در علوم مختلف همچون: فقه، تفسیر، قرائت، ادبیات، ریاضی، شعر، ترسل و انشاء یگانۀ زمان خود بود، هنرمندی چیره دست نیز بود و در نگاشتن خط کوفی نظیر نداشت.

او که دشواری خط کوفی را بر ایرانیان ودیگر مسلمانان دریافته بود، دست به ایجاد خط تازه ای زد و ابتدا مدار خط را بر دایره و سطح نهاد و قلم مُحَقَّق را ایجاد نمود. پس از آن یک دور بر آن خط افزود و قلم ریحان(ریحانی) را پدید آورد، آن گاه قلم ثلث را وضع نمود. سپس قلم نسخ را که نسخ کنندۀ همۀ خطوط در سهولت و نگارش بود، ابداع کرد. سرانجام قلم توقیع را برای نوشتن فرمان و منشور، و قلم رقاع را برای مکاتبات و رقعه‌ها وضع نمود. از میان این شش نوع خط که آن‌ها را اقلام ستّه نیز نام نهاده‌اند، خطوط نسخ و ثلث از اهمیت بیشتری برخوردار است.
ابن‌مقله نخستین خوشنویسی بود که با ایجاد این خطوط اولین قواعد خوشنویسی را پدید آورد.

علوم هندسه و ریاضی
ابن‌مقله با دانشی که از علوم هندسه داشت، اندازه و قیاس حروف الفبا را بر مبنای دایره و نقطۀ لوزی به عنوان واحد اندازه‌گیری بنا نهاد، و با ابداع اقلام سته در سال 310هـ ق(قرن چهارم)، خوشنویسی اسلامی را در ایران و کشورهای اسلامی پایه‌گذاری نمود و بانی یکی از مهم‌ترین تحولات خوشنویسی گردید.

سعدی شیرازی درباره ابن‌مقله می‌گوید:
کــاش بـودی ابن‌مقلــه در حیــــات
تا بمالیـــــدی خطــت بر مُقلَتیـــن

و در جای دیگر گفته است:
گر ابن‌مقلـــه دگـر باره درجهــــان آید
چنان که دعوی معجز کند به سحر مبین
به آب زر نتواند کشیـــــد چون تو الف
به سیم حـل ننگارد به سان ثغر تو سین

این هنرمند توسط خلیفه عباسی المقتدر بالله به وزارت برگزیده شد. در سال ۳۱۸ ه‍.ق به‌دنبال سخن‌چینی و تهمت حسودان از مقام خود عزل شد. او از بغداد به زادگاهش فارس برگشت و تا سال ۳۲۰ ه‍.ق در آنجا ماند. پس از شورش مردم بغداد علیه المقتدر عباسی و پس از سقوط او القاهر بالله عباسی به خلافت رسید. در زمان القاهر، ابن‌مقله دوباره به وزارت رسید. چندی بعد بار دگر با تهمت‌های اطرافیان خلیفه او را از وزارت عزل کرد.(ابوعلی مسکویه، ۱/۲۴۳)

پس از چندی باز مردم بغداد شورش کردند و القاهر را نیز از تخت حکومت به ذلت کشیدن. پس از او پسرش با لقب الراضی بالله به خلافت رسید و ابن مقله بار دگر به‌ وسیله او به صدارت(نخست وزیری، فرنشینی، فرمداری) رسید ولی برای بار سوم از صدارت خلع و در نهایت پس از شکنجه و آزار در پی بد خواهی عده‌ای حسود، دست راست این هنرمند را از بدنش جدا کردند. ولی چون الراضی بالله(بیستمین خلیفه عباسی در قرن چهارم هجری قمری در بغداد بود. دوران خلافت وی تار و پود حکومت از هم گسست و فرمانروایان بلاد از اطاعت وی سر باز زدند و بسیاری از والیان در حوزه حکومتی خود اعلام استقلال کردند.)  پشیمان شده بود، دستور داد به مداوای او بپردازند، اما مداوا سودی نبخشید. پس نوشتن با دست چپ را تمرین کرد و حتی قلم را به آرنج دست راست می‌بست و می‌نوشت. گفته شده از روز اول هم بهتر می‌نوشت. ابن‌مقله در سال ۳۲۸ه‍.ق درگذشت..(کتاب ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد رازی (د ۴۲۱ ق/ ۱۰۳۰ م)، مورخ، فیلسوف، پزشک و ادیب پرآوازه ایرانی می‌باشد.)

علی بن هلال معروف به ابن‌ بواب
در قرن پنجم هجری قمری، علی بن هلال معروف به ابن‌بواب، با استفاده از نبوغ و استعداد هنری‌اش، زیبایی و ظرافت را به توازن و هماهنگی هندسی حروف ابن‌مقله اضافه کرد، و اصلاحات عمده ای را در اقلام ستّه(خطوط ششگانه هنر اسلامی) پدید آورد و آن‌ها را زیبا و استوار گردانید. این شیوۀ دلپذیر به‌ المنسوب‌الفائق(منسوب زیبا) شهرت یافت.
در قرن هفتم هجری قمری استاد یاقوت مستعصمی توانست با ابداع روش جدید در قط مُحَرّف قلم(قط تند و مایل قلم)، و با ابتکار و خلاقیت خود به اقلام ستّه بُعد تازه و جدیدی از ظرافت و زیبایی بدهد و آن‌ها را به اوج زیبایی و شیوایی و کمال برساند. وی در تراشیدن و قط قلم تغییری داد و آن را محرف و مایل به راست کرد. یاقوت از کلام امیرالمؤمنین‌علی(ع) پیروی کرد که فرمود: (اَطِل جلفَةَ القَلَم وَ اِسمِنها وَ اَحرفِ‌القًطَ وَ اَیمِنُها فاِنَّ سَمِعَت صَلیلاً کَصَیل المَشرَفی وَ الاَ فَعُد لِقطّهِ)، یعنی نوک قلم را دراز بتراش و فربه بگذار و قط قلم محرّف و متمایل به راست بزن که چون قلم بر کاغذ نهی، آواز کند مثل شمشیر مَشرَفی(مَشرفی، منسوب به مَشارف یمن)، و گرنه قط را اعاده نما. یاقوت مستعصمی شیوۀ جدیدی از خوشنویسی، خصوصاً در خط نسخ را وضع نمود که به شیوۀ یاقوتی معروف است.

اصول دوازده گانه خوشنویسی
اصول دوازده گانه خوشنویسی اصولی هستند که از حدود هزار سال پیش تا به امروز مورد استفاده قرار می‌گیرند و قواعد کلی خطوط اسلامی به خصوص خطوط ششگانه را تشکیل داده‌اند. همان طور که در بالا هم اشاره کردیم، ابن مقله با تصحیح و دسته بندی خطوطی که بین خوشنویسان آن زمان رواج داشت و همین طور نوشتن قوانین مختلف و قانون‌مند کردن آن ها، این اصول را ایجاد کرد. لازم به ذکر است که ابن مقله قواعد خوشویسی را در رساله خط و قلم بیان کرده و آن ها را به دو دسته تقسیم می‌کند: اول «حسن تشکیل» که قواعد «اصول» و «نسبت» از آن پدید می آید و دوم «حسن وضع» که در قواعد «ترکیب» و «کرسی» از آن استفاده می شود. در ادامه این اصول دوارده گانه را به شما معرفی می کنیم تا بتوانید به راحتی آن ها را به کار گیرید.

قوَت: استفاده صحیح و به کار بردن جزئی از دم قلم بر سطح کاغذ یا تمام نیروی خود در وسط و انتهای مدها و وسط دایره ها و سریال «ف» و «ق» و «و» و …

ضعف: به کار بردن جزئی از دم قلم و نیش آن در ابتدا و وسط بیشتر حروف و در انتهای آن که موجب نازکی می شود.

سطح: حرکت راستی که با قلم در خط به وجود می آید که شامل خطوط افقی، عمودی و مایل می شود. چون این حالت در انتهای مدهای کامل اصلی و برخی مدهای زاید و عارضی بیشتر پدیدار می شود، سطح را بیشتر مخصوص این نوع حرکات افقی می دانند.

دور: به معنای گردش حروف که در دایره های معکوس و مستقیم و در سر «ف»، «ق» و «و» و همانند آن به وجود می آید و دقیقا حالتی بر خلاف سطح است. در به وجود آوردن دور قلم بر حسب استادی و هنر خوشنویسی به نرمی و به راحتی به گردش در می آید.

صعود: صعود حقیقی به معنای راست بالا بردن الف های آخر، لام وسط و کاف آخر در کلمات است. صعود مجازی نیز بالا بردن انتهای دوایر حروف است هنگامی که قلم به حالت دور در گردش درمی آید.

نزول: نزول حقیقی در الف و لام و کاف مفرد و لام و کاف اول و دنباله میم معنا پیدا می کند. نزول مجازی نیز در ابتدای دایره ها و آغاز بعضی از مدها و سرکش کاف گاف و امثال آن است. یادتان باشد که در صعود و نزول حقیقی باید حروف مشابه به موازات هم نوشته شود تا زیبایی بیشتری داشته باشد.

سواد و بیاض: رعایت و سنجش سیاهی خط و به وجود آمدن آن سفیدی ای است که در حلقه های بعضی از حروف مانند صاد، ضاد، طا، ظا، فا، قاف، عین، جیم، ها و… پدید می آید.

ارسال: آزاد و رها کردن قلم است در نوشتن بعضی حروف مثل را، میم و واو مسطح، تا و نون دراز، برخی از حروف شکسته و مانند آن.

قاعده نسبت یا تناسب: یعنی حروف هم جنس و هم شکل اعم از مفرد یا مرکب در همه موارد به یک اندازه و برابر باشند.

قاعده ترکیب: در آمیختن هماهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله ها و سطور با یکدیگر؛ به نحوی که همه آن ها از حسن ترکیب برخوردار باشند.

قاعده کرسی: یعنی در نوشتن سطر یا شعر حروف و کلمات، با توجه به خطی مستقیم و افقی که خطاط در نظر دارد، حروف طوری نوشته شود که به طور قرینه و معادل یکدیگر باشند. در واقع این قرینه سازی مکمل قاعده ترکیب است. لازم به ذکر است که تعداد خط کرسی نسبت به حروف پنج است.
صفا و شان: این دو اصطلاح صفت خطی است که به مرحله کمال رسیده ست. در واقع خطی است که با توجه به استعداد و قریحه خطاط و بر اثر رعایت قواعد، اصول، نسبت ها، ترکیب و بسیاری از چیزهای دیگر درجه ممتاز را احراز کرده است.

«ترکیب جزئی»و«ترکیب کلی»
رعایت این اصل را در ترکیب حروف و کلمات «ترکیب جزئی» و در جمله ها و مصراع ها و سطرها «ترکیب کلی» می گویند. به وجود آوردن این نظم و ترتیب و اعتدال و خوش ترکیبی باید در حرف و کلمه، جمله و سطر، صفحات، فواصل و سواد و بیاض، سنجش قلم یا زمینه خط، حسن مجاورت، رعایت کشیدگی ها، کرسی، حرکات و ضوابط، تزئینات، نقطه گذاری و… مصداق پیدا کند و سرتاسر خط منظره ای زییا و هماهنگ به دست آورد. مدها و کشیدگی ها که یکی از اجزای قاعده ترکیب و از زیبایی های خط است، دستخط را بسیار روان و به دور از خشکی می آفریند و به آن تنوع و زیبایی می بخشد. طبق آن چه توضیح دادیم، قاعده ترکیب در خوشنویسی اهمیت بسیار زیادی دارد و در عین حال کاری دقیق و اصولی است به خصوص در مواردی مانند کتیبه نویسی و گنجاندن جمله ها در سطحی محدود و معین که نیازمند ذوق و حوصله بسیار است.

آثار ابن مقله
کتابت سه جلد قرآن مجید(یک جزء آن منتسب به ابن‌مقله است و در کتابخانۀ خدیوی مصر نگهداری می‌شود)، رسالۀ علم الخط و القلم (دربارۀ اصول و قواعد خوشنویسی) با تألیف  این کتاب مورخان او را امام الخطاطین لقب داده‌اند، رسالۀ میزان الخط، رسالۀ اصناف الکتاب، رسالۀ مقدمة فی الخط، نسخه ای از قرآن مجید به خط نسخ که چند صفحه از آن در کتاب گنجینۀ خطوط علماء دانشمندان، شعرا، خوشنویسان‌چیره دست و معاصران، تألیف فخرالدین نصیری امینی به چاپ رسیده است. از دیگر آثار وی آنچه دیده شده شش رقعه از مرقعاتی به خط ثلث و رقاع و نسخ است که در کتابخانۀ کاخ گلستان و یک قطعه از آثار وی در کتابخانه ملی تهران نگهداری می‌شود.

ابداع و هندسی
اقلام سته که توسط ابن‌مقله ابداع و هندسی گردید عبارت‌اند از: خط مُحقق، خط ریحان، خط ثلث، خط نسخ، خط توقیع و خط رقاع.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، عبدالرسول یاقوتی، ناصر طاووسی، ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

معرفی هنرمند: ابـوالفضــل رنجـبـــران، کارشناس هنری های تجسمی، مدیر هنری، طراح گرافیک، کسب مقامات اول در مسابقات بین المللی، کسب چندین دیپلم افتخار کشوری، عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور و...