هر آنچه که از زنبور عسل نمی‌دانیم

زنبور عسل یکی از انواع حشرات است که به دو گونه باعسل و بی‌عسل تقسیم می‌شود. بیشتر انواع زنبورها را زنبورهای بی‌عسل تشکیل می‌دهند. این زنبورها در کنترل جمعیت حشرات در طبیعت بسیار مفیدند. زنبورهای عسل نیز صرفا گرده‌افشانی گیاهان را بر عهده دارند. این گونه از زنبورها در باروری طبیعت نقش بسیار حیاتی و تعیین‌کننده‌ای دارند. قدیمی‌ترین اثر باستانی که آشنایی انسان با زنبور عسل را نشان می‌دهد، مربوط به حدود هشت هزار سال قبل است.

گونه‌های زنبور

بر اساس مطالعات صورت‌گرفته بیش از ۱۵۰۰۰۰۰ گونه (Species) جانوری شناسایی شده است. از این تعداد، نزدیک به ۱۰۰۰۰۰۰ گونه از آنها متعلق به حشرات (Insect) است. حشرات در رده (Class) بی‌مهرگان و شاخه (Arthropoda) بندپایان قرار دارند. زنبور یکی از انواع حشرات روی زمین به شمار می‌رود. این حشره به دو نوع باعسل و بی‌عسل تقسیم می‌شود.

بیش از یک صد هزار گونه زنبورها را زنبورهای بی‌عسل تشکیل می‌دهند. این زنبورها در ایجاد تعادل در حیات حشرات نقش بسیار حیاتی ایفا می‌کنند. زنبور عسل (Bee) یکی از انواع حشرات خانواده زنبور است. بیشتر زنبورهای عسل جهان در خانواده آپینا (Apinae) جای گرفته است. تا کنون بیش از ۱۶۰۰۰ زنبور شناسایی شده است. تنها تعدادی از این گونه‌های زنبور از نوع زنبور عسل به شمار می‌روند.

گونه‌های مختلف زنبور عسل

در میان زنبورهای عسل، پنج گونه از اهمیت بالایی برخوردارند. این زنبورها عبارتند از زنبور عسل بزرگ (Apis dorsata)، زنبور عسل کوچولو (Apis adnreniformis)، زنبور عسل کوچک (Apis florea)، زنبور عسل هندی (Apis cerana) و زنبور عسل معمولی یا اروپایی (Apis mellifera). گونه ملیفرا (Apis Mellifera) معروف‌ترین گونه زنبور عسل است. زنبورهای اروپایی، خود به شش دسته تقسیم می‌شود. زنبور عسل گونه‌ای از زنبورها که برای زنده‌مانی اقدام به تولید عسل می‌کنند

این دسته‌ها عبارتند از زنبور عسل معمولی (Apis mellifera)، زنبور عسل قفقازی (Apis mellifera caucasica)، زنبور عسل طلایی (Apis mellifera Ligustica)، زنبور عسل سیاه (Apis mellifera mellifera)، زنبور عسل کارنیولان (Apis mellifera carnica) و زنبور عسل ایرانی (Apis mellifera meda persica). هر کدام از این زنبورها از ویژگی‌های منحصربه‌فرد برخوردارند. در مقالات بعدی در مورد هر کدام از این دسته زنبورها سخن خواهیم گفت.

زنبور عسل ایرانی

برای نامگذاری زنبور عسل ایران از سلسله پادشاهی ماد استفاده شده است. این عنوان را نخستین بار پروفسور گوتزه (Gotteried Goetze) به کار برد. او از اساتید دانشگاه بن (‌Bonn) آلمان بود و مطالعاتی چند بر روی زنبور عسل ایران انجام داده است. در مجامع علمی بین‌المللی، زنبور عسل ایران را با عناوین پرسیکا (Persica) و ایرانیکا (Iranica) نیز می‌شناسند.

زنبور عسل ایرانی شباهت زیادی به زنبور عسل ایتالیایی دارد. اما از نظر بسیاری از شاخص‌ها، تفاوت فاحشی با آن دارد. به دلیل عدم انجام اقدامات اصلاحی بر روی زنبور ایرانی، به شدت نیش‌زن و غارتگر است. در حالی که زنبور ایتالیایی به زنبور بدون نیش معروف است. محققان شرایط اقلیمی و نسبتا خشک ایران را دلیلی بر این ویژگی‌ها می‌دانند. زنبور عسل ایران از زنبورهای عسل مقاوم به شرایط سخت آب و هوایی‌ست. این زنبور برای زمستان‌گذرانی خود به عسل کمتری نیاز دارد. از دیگر ویژگی‌های زنبور عسل ایرانی می‌توان به تولید بره موم در مقادیر بالا اشاره کرد. این زنبور تمایل بالایی به بچه‌زایی دارد. از این رو در بیشتر موارد نوعی عدم تعادل در میزان شهد کندو و میزان نوزادان در جمعیت کلونی مشاهده می‌شود. معمولا مقدار عسل تولید توسط زنبور ایرانی نسبت به گونه‌های دیگر کمتر است.

زنبور در مطالعات زمین‌شناسی

قدیمی‌ترین شاهد زمین‌شناسی برای زنبور عسل به فسیلی ۱۰۰ میلیون ساله برمی‌گردد. این فسیل به زنبور میانمار (Pemphredonine Wasp) معروف است که جد زنبورهای فعلی‌ست. این زنبورها به سایر حشرات حمله کرده و آنها را از طریق نیش خود دچار فلج می‌کردند. در نتیجه غذاهای آنها از گوشت حشرات تامین می‌شد. زنبورها از حدود هفت میلیون سال قبل شروع به مهاجرت کرده و زنبورهای امروزی را شکل دادند. این زنبور در تمامی مناطق کره زمین بجز قطب شمال و جنوب زندگی می‌کنند.

قدمت عسل در تمدن بشری

سابقه استفاده از عسل به عنوان غذا و دارو به اواخر دوران پارینه سنگی (۱۰ تا ۱۵ هزار سال قبل) برمی‌گردد. از آن زمان تا کنون انسان توانسته است نژادهای مختلف زنبور عسل را رام کرده و در کندو جای دهد. بین‌النهرین، آناتولی (ترکیه امروزی) و شمال آفریقا از نخستین خواستگاه‌هایی هستند که ارتباط میان انسان و زنبور در این نواحی شکل گرفت. سنگ‌نگاره غار آرانا (Arana Cave) در استان والنسیا (Valencia) در شرق اسپانیا یادگاری به جا مانده از هزاره ششم قبل از میلاد و دوران شکار است. در این نقاشی دیواری، فردی بر فراز نردبانی قرار داشته و مشغول جمع‌آوری عسل از بلندای صخره است.

عسل در فلات قاره ایران

تا کنون در فلات قاره ایران، شواهد باستان‌شناسی قابل توجهی در ارتباط با ارتباط انسان و زنبور عسل به دست نیامده است. تنها شیء یافت شده دشنه‌ای مفرغی از منطقه لرستان است. قدمت این دشنه به هزاره اول قبل از میلاد برمی‌گردد. بر روی دسته این ابزار، تصویری از زنبور نقش بسته است. پس از استیلای اسلام، نشانه‌های از عسل در آثار مکتوب ذکریای رازی و ابن سینا دیده می‌شود. این دو با نگارش کتاب‌هایی با عنوان قانون و الحاوی، نسخه‌هایی در ارتباط با بیماری‌ها و نحوه درمان آنها با عسل ذکر کردند. از آن زمان تا کنون دستورات پزشکی این دو پزشک، الگویی برای تولید عسل‌های فایتوژنیک فعلی به شمار می‌رود. ترکیب عسل و سیاه دانه و عسل با گل محمدی دو مورد از این عسل‌ها به شمار می‌روند.

گرده‌افشانی مهمترین رسالت زنبور عسل

بیش از نود درصد گیاهان روی کره زمین برای ادامه حیات خود نیاز به گرده‌افشانی دارند. بخشی از این گیاهان، محصولات کشاورزی را تشکیل می‌دهد. در میان این محصولات، سه چهارم آنها نیازمند گرده‌‎افشانی هستند. از طرف دیگر ادامه حیات انسان وابسته به وجود و باروری این محصولات است. وظیفه گرده‌افشانی بیشتر گیاهان بر عهده حشرات و پرندگان است. زنبور عسل یکی از حشرات گرده‌افشان جهان است.

زنبور عسل برای تولید غذای خود نیازمند شهد گل‌هاست. بنابراین این ماده غذایی از جذابیت بالایی برای زنبورها برخوردارند. از این رو زنبور از گلی به گلی دیگر حرکت می‌کند. به این ترتیب گرده‌های نر را از قسمت پرچم گل برداشته و بر روی کلاله گل ماده قرار می‌دهد. از طرف دیگر زنبور عسل مقداری از گرده‌ها را به همراه خود به کندو حمل می‌کند. این حشره با استفاده از گرده اقدام به ساخت ژله رویال می‌کند. ژله رویال غذای اصلی زنبور ملکه و نوزادان است.