باغ‌های شفابخش در قلب شهرهای مدرن (بررسی پارک آندره سیتروئن پاریس)

انسانیت در رابطه تنگاتنگی با طبیعت نمو و کیفیت این رابطه در احساسات، افکار، فرهنگ و سلامت فرد یا جامعه بازتاب می‌یابد. متاسفانه در دوران حال حاضر، فضاهای شهری به گونه‌ای طراحی می‌شوند که نقش طبیعت در آن مورد غفلت واقع شده و تاثیری بر سلامت و شادی افراد ندارد. شایان ذکر است که توجه به محیط طبیعی به این معنی نیست که افراد باید از محیط شهری خارج شده و به دور از پیشرفت های تکنولوژیک و محیط‌های طراحی شده استاندارد زندگی کنند؛ بلکه به این معناست که برای طراحی فضاهای شهری، طراحان و معماران می‌بایست که طراحی را با محوریت طبیعت انجام داده و به ارتباط عمیق میان نیازهای فیزیکی و عاطفی افراد با محیط طبیعی بی‌توجه نباشند. به عبارت دیگر، سازگاری یک فضای پاسخده با نیازهای شهرهای معاصر تنها به ساختارهای فیزیکی محدود نمی‌شود؛ بلکه این سازگاری، عملکرد و روابطی را شامل می‌شود که در فضا تولید شده و توانایی آن برای برقراری ارتباط و تعامل مثبت با کاربران را افزایش می‌دهد. در این جا اشاره به مفهوم کیفیت محیطی می‌تواند راهگشا باشد. معماری با رویکرد کیفیت محیطی، از مباحث میان رشته‌ای در معماری، روانشناسی و علوم رفتاری است که به بررسی روابط متقابل میان رفتار فرد و محیط پیرامون او می‌پردازد. فضاسازی حرفه‌ای که مبتنی بر روانشناسی محیطی است، می‌تواند باعث ایجاد محیطی صمیمی، راحت و پاسخده شود که با ایجاد احساس امنیت و اعتماد، حس تعلق به محیط را ایجاد می‌کند.

امروزه، مفهوم باغ‌های شفابخش در ادبیات فنی مربوط به طراحی فضاهای سبز شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باغ‌های شفابخش، اصطلاحی کلی برای توصیف فضاهای سبز است که به روند بهبود یک بیماری، حالت روحی منفی و یا عاطفی کمک کرده و ارتباط میان انسان و طبیعت را برجسته می‌کند. طبیعت در طول قرون و اعصار از منابع الهام انسان بوده است و قرارگیری در محیط طبیعی مطلوب بر ناخودآگاه انسان اثرگذار است. برای نمونه می‌توان باغ‌های شفابخش ایرانی، مصر و یونان را نام برد که با ایجاد اتمسفری مثبت و با تکیه بر فرهنگ و سنت‌های اصیل مردمان هر منطقه، نقش موثری را در ایجاد فضای ذهنی مثبت و اثرگذار ایفا کرده‌اند. در همین راستا، می‌توان به مفهوم دگرجا یا هتروتوپیا اشاره کرد. این مفهوم به این معناست که می‌توان با استفاده از طراحی با رویکرد کیفیت محیطی محیطی را ایجاد کرد که انسان را از دغدغه‌ها، بیماری‌ها و احساسات منفی جدا کرده و غرق در معماری حواس محیط می‌کند. با در نظر گرفتن شرایط روحی و جسمی انسان امروز که پاندمی کووید 19 و تحولات اجتماعی بسیاری را پشت سر گذاشته است، بیش از هر زمان دیگری نیازمند ایجاد تغییر در طراحی فضاهای شهری بوده و به این موضوع آگاه هستیم که چگونه باغ‌های درمانی باید جزء لاینفک برنامه‌ریزی شهری و منظر با تکیه بر حفظ سلامت روحی و جسمی، رفاه افراد و جوامع باشند. علاوه بر این، امروزه با توجه به تجربه شهرها از پاندمی کووید 19، باید در طراحی فضاهای شهری موضوع مهم فاصله اجتماعی نیز در نظر گرفته شده و لحاظ شود.

نمونه موردی: پارک آندره سیتروئن به مثابه باغی شفابخش

پارک آندره سیتروئن در کرانه شرقی رود سن در شهر پاریس واقع شده است. این پارک عمومی که در فرآیند زیباسازی شهر پاریس در سال 1985 و در محل سابق کارخانه خودروسازی سیتروئن ساخته شده است، پلی است میان مناطق شهری و روستایی اطراف شهر. پارک سیتروئن یک گذار از مرکز شهر پاریس به مناطق حاشیه و مسکونی است؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین رویکردها در فرآیند طراحی تاکید بر چهار مولفه اساسی هنر، معماری، حرکت و طبیعت بود. برای طراحی این پارک گروهی از معماران با یکدیگر همکاری کرده‌اند که یکی از معروف‌ترین آن‌ها ژیل کلمنت، طراح منظر خوشنام، است.

تأكيد مديريت شهرى پاريس بر آن بود كه پروژه پارك سيتروئن بايد بازتاب شهر پاريس باشد و در عين آنكه به باغ‌هاي فرانسوي و يا انگليسي و خصوصاً باغ لوكزامبورگ شباهت داشته باشد، انديشه‌هاى معاصر را نيز تبيين كند. در اين پارك، گياهان، آب و ساير عناصر منظرين به صورت عناصر پركننده فضا و عناصر ثانويه مطرح نيستند، بلكه كليه آنها عناصري فضاساز بوده و در مركز اهميت قرار دارند. امروزه منتقدان معمارى، طراحى پارك سيتروئن را به پست مدرنيسم نسبت می‌دهند كه ايده اصلى آن در چارچوب نظريه"باغ در حركت" ژيل کلمنت شكل گرفته است.

همانطور که پیش‌تر گفته شد، در این پارک باغ‌های موضوعی وجود دارند که هرکدام هدف خاصی را در ارتباط با کاربر محیط دنبال می‌کنند. برای مثال در باغ حواس، 6 باغ مجزا وجود دارد که هر کدام یکی از حواس شش‌گانه انسان را تهییج کرده و با استفاده از معماری حواس، سعی در تعالی احساسات انسانی دارند. برای مثال در باغ بویایی، از گیاهانی معطر، در باغ بینایی از گیاهانی با برگ و بدنه‌های درخشان و در باغ چشایی از درختان میوه‌داراستفاده شده است. در دیگر باغ‌ها نیز که هر کدام در ارتباط با لامسه، شنوایی و حس ششم هستند به ترتیب از پوشش گیاهی به رنگ نارنجی، سبز و طلایی استفاده شده است. در کنار این تنوع رنگی، باغ‌های سیاه و سفید نیز وجود دارند که در ترکیب و تعامل با یکدیگر، همانند "یین" و "یان"، به تهییج و تعالی حواس انسانی می‌پردازند.

در انتهای فضای پارک، به باغ حرکت می‌رسیم. این باغ که تعالی مفاهیم اعتقادی ژيل کلمنت در معماری است، در تضاد کامل با دیگر فضاهای موجود در پارک قرار دارد. در این باغ اشکال هندسی مشخص، مسیرهای حرکت تعیین شده، گیاهان مرتب و هرس شده و دیگر المان‌های مصنوعی وجود ندارند. در این بخش از پارک، دانه‌های گیاهی بروی زمین پاشیده شده و درختان بدون هیچ قاعده‌ای کاشته می‌شوند. گیاهان مختلف در جهت‌های دلخواه رشد کرده و انواع مختلف آن‌ها شامل علف‌های هرز، درختچه‌های کوچک، درختان ستبر و تنومند و حتی گندم و جو در فضا دیده می‌شوند. بازدیدکنندگان می‌توانند مسیر خود را در میان این پوشش گیاهی انبوه پیدا کرده و در این باغ متفاوت به کشف و شهود بپردازند. باغ حركت آخرين نقطه پارك است و فرآيندى را كه با محوريت مفاهيم "معمارى" و "عناصر مصنوع" آغاز شده بود با مفاهيم " طبيعت" و "حركت" خاتمه می‌دهد. انسان و گياه در اين فضا بيش از هر فضاى ديگرى در پارك، براى حركت در مسير دلخواه خود آزادى عمل دارند. "باغ در حركت" نمايانگر تجلى همه جانبه نظرات و ايده‌هاى منظر ژيل کلمنت به شمار می‌رود.

برای احداث این پارک، یک زمین 14 هکتاری با در نظر گرفتن موقعیت شهری و روستایی و ایجاد تعامل میان فضاهای باز و صمیمی با محیط پیرامونی، در نظر گرفته شد. در قلب پارک، چمنزاری وسیع قرار دارد که از میدان مرکزی پارک کرانه‌های رود سن امتداد می‌یابد و فضای بزرگی را برای استراحت، تفریح و بیش از همه لذت بردن از حضور در فضای باز در اختیار عموم مردم می‌گذارد. در مقابل این چمنزار دو گلخانه بزرگ با ارتفاع 15 متر قرار دارند که هر کدام طیف وسیعی از گیاهان عجیب و نادر را به نمایش می‌گذارند. در جنوب غربی این فضای سبز، یک کانال با ارتفاع زیاد وجود دارد که یک استخر بزرگ با پوشش گرانیت را در خود جای داده است.

پارک آندره سیتروئن، ترکیبی از اشکال هندسی قدرتمند در کنار عناصر طبیعی است. لبه‌های تیز و سخت در کنار ویژگی‌های نرم و ملایم باغ، فضای خوشامدگویی را ایجاد کرده‌اند. به عبارتی، این پارک نمایانگر همگرایی المان‌هایی است که هر کدام از آن‌ها به تنهایی در بطن شهر وجود ندارند؛ اما در این فضا، در تعامل کامل با یکدیگر قرار گرفته‌ و تعادلی را میان فضاهای باز و صمیمی، سختی و ملایمت، محیط شهری و روستایی و دیگر المان‌های متضاد خلق کرده‌اند.